زمان تقریبی مطالعه: 15 دقیقه
چاقی کودکان چیست؟
چاقی کودکان (Childhood obesity) یکی از مشکلاتی است که والدین را نگران وضعیت کودک خود میکند. چاقی به دلیل سبک زندگی غلط در کودکان ایجاد و موجب مشکلاتی مانند دیابت، کلسترول و فشارخون بالا، بیماریهای قلبی و افسردگی در کودکان و…. میشود. کودکانی چاق به شمار میروند که باتوجهبه سن و قد خود از وزن طبیعی بیشتری برخوردار باشند.
تحقیقات نشان میدهد که 17 درصد از کودکان 2 تا ۱۹ساله چاق هستند. همچنین بیان میکند که متأسفانه میزان چاقی کودکان در 30 سال گذشته بیش از سه برابر شده است.
درمان و پیشگیری از چاقی در دوران کودکی به محافظت از سلامت کودکانمان در حال حاضر و در آینده کمک میکند؛ بنابراین در این مقاله سعی کردهایم با بیان علل و پیشنهاد راهکارهای مؤثر به شما برای پیشگیری و درمان این عارضه در کودکان کمک کنیم.
به چه کودکانی چاق گفته میشود؟
ابتدا باید به این سؤال پاسخ بدهیم که آیا تمام کودکانی که وزن بیشتری داشته باشند، لزوماً چاق محسوب میشوند؟
خیر. امکان دارد برخی کودکان، نسبت به همسن و سالان خود، هیکل درشتتری داشته باشند اما چاق نباشند. کودکان بهصورت معمول، در مراحل مختلف رشد خود، مقادیر مختلفی از چربی بدن را دارند.
چاقی در کودکان با استفاده از صدک شاخص توده بدنی (BMI) تعیین میشود. BMI اندازهگیری وزن نسبت به قد است. چاقی زمانی اتفاق میافتد که وزن کودک به میزان قابلتوجهی از وزن ایدهآل برای قد او بیشتر باشد.
دلایل چاقی کودکان
دلایل زیادی برای چاق شدن یک کودک وجود دارد. این دلایل میتواند پزشکی یا ژنتیکی تقسیم باشد. بااینحال، در بیشتر موارد، کودکان اضافهوزن دارند، زیرا غذاهای ناسالم میخورند و سبک زندگی کمتحرکی دارند. در ادامه به شایعترین علل چاقی در کودکاناشاره میکنیم:
عوامل ارثی و ژنتیکی
بدون شک کودکانی که والدین یا سایر اعضای خانواده آنها چاق باشند، بیشتر در معرض این عارضه قرار میگیرند. همچنین سندرمهای ژنتیکی مانند پرادر ویلی و شرایط هورمونی مانند کمکاری تیروئید در کودکان از جمله اختلالات پزشکی ژنتیکی هستند که میتوانند باعث چاقی در کودک شوند.
رژیم غذایی نادرست
علت اصلی چاقی کودکان رژیم غذایی نامناسب است. رژیم غذایی که حاوی سطوح بالای چربی یا قند باشد، سبب افزایش وزن سریع کودکان میشود. انواع فستفود، شکلات و شیرینی، تنقلات ناسالم و نوشابههای گازدار، مسبب اصلی این عارضه به شمار میروند.
خوردن وعدههای غذایی با حجم بالا، خوردن غذاهای پرکالری با مواد مغذی ضعیف (غذاهای ناسالم) میتواند به چاقی کودکان منجر شود.
کمتحرکی کودکان با اضافهوزن بالا
فعالیت نداشتن کودکان، یکی از دلایل اصلی چاقی در کودکان به شمار رود. کمتحرکی در هر سنی، سبب اضافهوزن میشود. ورزش و تحرک داشتن کالری سوزی میکند و به حفظ وزن سالم کمک میکند. کمبود پارک و زمینبازی در برخی جوامع، گذراندن زمان زیادی در مقابل تلویزیون و رایانه یا صرف غذا در مقابل تلویزیون و صرف زمان بسیار کم برای انجام فعالیتهای بدنی چاقی را در کودکانمان تشدید میکند.
مسائل روانی
مسائل روانی نیز ممکن است منجر به چاقی کودکان شود. وجود بیحوصلگی، اضطراب یا افسردگی و عدم اعتمادبهنفس در کودکان و نوجوانان باعث میشود تا برای مقابله با احساسهای منفی، تمایل داشته باشند غذای بیشتری بخورند که به این امر پرخوری عصبی در کودکان گفته میشود.
مصرف داروهای خاص و تأثیر آن بر چاقی کودکان
مصرف برخی داروهای تجویزی مانند پردنیزون؛ آمی تریپتیلین؛ لیتیوم؛ پاروکستین (پاکسیل)؛ گاباپنتین (نورونتین، گرالیس، هوریزانت) و پروپرانولول (ایندرال، همنجول) امکان دارد با عوارض چاقی همراه باشند.
لازم به یادآوری است که در میان عوامل یادشده در باب علل چاقی کودکان، رژیم غذایی نامناسب و کمتحرکی با همدیگر بیشترین نقش را دارند.
انواع چاقی کودکان
انواع چاقی کودکان میتواند به دلایل پزشکی و ژنتیکی برگردد که عبارت است از:
- چاقی اگزوژن: نوعی از چاقی، اگزوژن نام دارد که به دلیل زمینه ژنتیکی در فرد به وجود میآید که باتوجهبه سبک زندگی و تغذیه و شرایط زندگی کودک بروز پیدا میشود. در این نوع چاقی اگر زمینه چاقی اصلاح شود از چاقی پیشگیری به عمل میآید.
- چاقی به علت علائم بیماری: نوع دیگر چاقی در کودکان میتواند به علت علائم بیماریهایی مانند کمکاری تیروئید باشد که در صورت برطرفشدن بیماری این عارضه نیز از بین خواهد رفت.
تشخیص چاقی کودکان
از روی ظاهر نیز میتوان به چاقی در کودکان پی برد، اما تشخیص قطعی این عارضه باید توسط پزشک انجام گیرد. پزشک شاخص توده بدنی (BMI) کودک را اندازه میگیرد و تشخیص میدهد آیا کودک نسبت به سن و قد خود، عارضه اضافهوزن دارد یا وزن او کاملاً طبیعی است.
شاخصهای تعیینکننده چاقی کودکان
پزشک با استفاده از نمودار رشد، صدک کودک را مشخص میکند، بدین معنی که کودک با سایر کودکان در همان جنس و سن مورد مقایسه قرار میگیرد. نقاط برش در نمودارهای رشد که توسط مراکز کنترل و پیشگیری از بیماریها ایجاد شدهاند، به شناسایی کودکانی که دارای اضافهوزن هستند، کمک میکند. بدین معنی که صدک بین ۸۵ و ۹۴ نشاندهنده اضافهوزن در کودکان و صدک ۹۵ یا بالاتر از آن کودکان چاق هستند.
یکی از شاخصهایی که قادر است چاقی کودک را مشخص کند، درصد چربی بدن است. وقتی بیش از ۲۵ درصد از وزن یک پسر و ۳۲ درصد از وزن یک دختر را چربی تشکیل دهد، علامت چاقی است.
علاوه بر اندازهگیری شاخص توده بدنی و بررسی نمودارهای رشد و درصد چربی بدن پزشک موارد زیر را نیز مورد بررسی قرار میدهد:
- سابقه خانوادگی کودک در زمینه چاقی و مشکلات سلامتی مرتبط با وزن همانند بیماری دیابت
- عادتهای غذایی در کودک
- سطح تحرک و فعالیت کودک
- سایر شرایط پزشکی درباره کودک
- بررسی بیماریهای روحی و روانی از جمله افسردگی، اختلال در خواب، داشتن استرس یا اضطراب، تمایل به انزوا و …
آزمایش خون
اگر پزشک تشخیص بدهد که کودکی چاق است، امکان دارد که آزمایش خون را توصیه کند. این آزمایش میتواند شامل تست کلسترول و آزمایش قند خون باشد. سایر آزمایشهای خون نیز برای بررسی عدم تعادل هورمونها، کمبود ویتامین D یا سایر شرایط مربوط به عارضه چاقی مورد بررسی قرار میگیرد.
عوارض چاقی کودکان
چاقی در کودکان میتواند همراه با عوارض مختلف و خطرناکی باشد که از این میان میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
انواع بیماریها با منشأی چاقی
وزن یکی از مهمترین عوامل سنجش سلامت کودکان به شمار میرود، چراکه میزان بالای سلولهای چربی میتواند بر چاقی کودک در بزرگسالی نقش ایفا کند، بنابراین نادیدهگرفتن این عارضه میتواند سلامت آنها را در بزرگسالی تهدید کند.
خطرات چاقی در کودکان میتواند خطر ابتلا به بیماریهای جسمی زیر را در آنها افزایش دهد:
– احتمال مبتلا به دیابت نوع ۲ و مقاومت در برابر انسولین
– افزایش کلسترول و فشارخون بالا
– درد مفاصل و مشکلات استخوانی
– مشکلات قلبی و تنفسی
– بیماری کبد چرب غیرالکلی
– شکستگی استخوان
– کش آمدن و ترک خوردن پوست
– مشکلات پوستی، از جمله سبب بروز آکنه و جوشهای پوستی
– چاقی سبب کاهش ترشح هورمون لپتین میشود که این امر باعث بلوغ زودرس و کوتاهی قد در کودکان میشود
– بروز بیماریهای کلیوی
عوارض عصبی چاقی کودکان
کودکانی که چاق هستند، متحمل فشار بیشتری در جمجمه خود میشوند، این فشار میتواند سبب دوبینی، سردرد، سرگیجه همراه با استفراغ شود. چربیهای اضافی دور شکم، باعث ایجاد فشار در قسمت شکم میشوند که این موضوع سبب شده که خون از مغز به قلب بازگردد، ازاینرو فشار داخل مغز افزایش مییابد.
عوارض روانی و اجتماعی
همچنین چاقی کودکان عوارض روحی و روانی و اجتماعی نیز میتواند به دنبال داشته باشد و سبب اعتمادبهنفس پایین و افسردگی در کودکان شود. بهصورت معمول این عارضه سبب میشود که کودکان تعامل کمتری با گروه همسن و سال خود داشته باشد. با پایین آمدن اعتمادبهنفس بهتدریج کودک انزواطلب میشود و این از مهمترین خطرات چاقی برای کودکان به شمار میرود.
چاقی حتی میتواند سبب اختلال یادگیری در کودکان شود. بیشتر کودکان چاق در مدرسه مورد تمسخر قرار میگیرند و این موضوع میتواند روی عملکرد تحصیلی آنها تأثیراتی به همراه داشته باشد. حتی میتوان ادعا کرد، کسانی که در کودکی چاق بودهاند تا بزرگسالی نیز با پیامدهای آن دستوپنجه نرم خواهند کرد.
بنابراین باتوجهبه عوارض چاقی، ضروری است که والدین از این عارضه در کودکان خود پیشگیری به عملآورند یا به درمان آن بپردازند.
روشهای پیشگیری از چاقی کودکان
با روشهای زیر میتوان سبب کنترل چاقی در کودکان شد و اضافهوزن پیشگیری به عمل آورد:
- روشهای صحیح غذا خوردن در کودکان: الگوی تغذیه مناسب باید از سوی خانواده اعمال شود که در این صورت به نفع تمام اعضای خانواده خواهد بود.در این الگو باید میان وعدههای سالم تدارکدیدهشده باشد که میتواند ترکیبی از میوه و سبزیجات، لبنیات، تنقلات سالم و مغزها و غذاهای سالم و غیر فستفودی باشد. در این راستا میتوان کودکان را تشویق به خوردن غذاهای جدید و سالم کرد.
- تحرک کافی: باید کودکان را وادار به تحرک و ورزش کرد که کمتحرکی عامل اصلی چاقی به شمار میرود.
- خواب کافی: خواب کافی برای کودکان بسیار اهمیت دارد. بر اساس برخی مطالعات خواب کم میتواند سبب اضافهوزن شود، چراکه کمخوابی سبب نامتعادل شدن هورمونها میشود که در نهایت اشتها را زیاد میکند. از سویی خواب زیاد نیز سبب افزایش وزن میشود.
- چکاپ کودکان: حداقل سالی یکبار باید کودکان را برای چکاپ نزد پزشک برد تا در این معاینه، پزشک قد و وزن کودک را اندازهگیری و BMI او را محاسبه کند.
روش درمان چاقی کودکان
برای درمان چاقی کودک باید از پزشک مشاوره گرفت، چراکه در وهله نخست این پزشک است که عارضه اضافهوزن در کودکان را باید تشخیص دهد؛ بنابراین والدین باید از هرگونه تلاش افراطی برای کاهش وزن کودک خود، همانند اعمال رژیمهای غذایی سخت، مکملهای کاهش وزن، روزهداری، دادن ورزشهای سخت خودداری کنید، زیرا درمان سریع چاقی کودکان امکانپذیر نیست. این روشهای سختگیرانه یا درمانهای سریع در بلندمدت کارساز نیستند و چهبسا ممکن است سبب آسیب به کودک شود؛ چراکه این روشها امکان دارد سبب استرس و اضطراب، اختلالهای خوردن و سایر مشکلات سلامتی شوند.
درمان چاقی کودکان بهراحتی انجام میگیرد که در این راستا نیاز به صبر و حوصله و همچنین مشاوره با پزشک و توصیههای او دارد.
جراحی کاهش وزن
یکی از روشهای کاهش وزن کودکان میتواند جراحی کاهش وزن باشد. اگر چاقی برای سلامتی کودک خطرناک باشد، امکان دارد، پزشک عمل جراحی را توصیه کند. البته این گزینه بیشتر برای نوجوانان که بهشدت چاق هستند و از طریق تغییر سبک زندگی قادر نشدهاند، وزن خود را کاهش بدهند، توصیه میشود.
جراحی کاهش وزن یک معجزه درمانی تلقی نمیشود و تضمینی ندارد که کودک بتواند تمام وزن اضافی خود را از دست بدهد یا برای همیشه بتواند وزن خود را حفظ کند، چراکه جراحی نمیتواند جایگزین رعایت رژیم غذایی مناسب و سالم و تحرک و فعالیت بدنی منظم شود.بااینوجود، این جراحی همانند هر نوع جراحی دیگری، خطرات احتمالی و عوارض بلندمدت خود را دارد. در مورد عوارض و نتیجه مثبت و منفی عمل جراحی کاهش وزن حتماً باید با پزشک مشورت کرد.
درمانهای خانگی و نقش والدین در پیشگیری از چاقی کودکان
راهکارهای خانگی بسیاری برای پیشگیری اضافهوزن در کودکان وجود دارد که در ادامه به آنها اشاره خواهیم کرد:
۱- سازمان بهداشت جهانی توصیه میکند برای شروع رعایت وزن سالم در نوزادان، باید به مدت ۶ ماه تنها به آنها شیر داد. شروع غذای کمک و نوع آن میتواند در پیشگیری از چاقی مؤثر واقع شود.
۲- کودکان در سنین پایین حرفشنوی بیشتری از والدین خود دارند، دادن میان وعدههای مغذی و کمچرب و تشویق آنها به فعالیتهای بدنی در این زمینه بسیار مؤثر است.
۲- یکی از راهکارهای کلیدی برای پیشگیری از چاقی، تغذیه سالم است. باید غذاهای چاقکننده را کمتر در دسترس کودکان قرارداد. وعدههای غذایی سالم کمچرب و پر فیبر پخت و میان وعدههای قندی و نشاستهای را با انتخابهای سالمتر جایگزین آن کرد.
۳- باید سطح فعالیت بدنی کودکان را افزایش داد تا به کاهش وزن ایمن برسند. مرکز کنترل و پیشگیری از بیماریهای آمریکا توصیه کرده که کودکان حداقل یک ساعت در روز ورزش کنند تا سالم بمانند. در این راستا و برای تحرکپذیری بیشتر کودکان میتوان از واژه «فعالیت» یا «بازی» بهجای «ورزش» یا «تمرین» استفاده کرد تا کودکان بیشتر ترغیب به انجام آن شوند.
۴- فعالیتهای خانوادگی مانند کوه رفتن، دویدن یا شنا رفتن میتواند برای کودکان لذتبخش و سبب تحرکپذیری بیشتر در آنها شود.
۵- زمان دیدن فیلم یا انجام بازیهای کامپیوتری یا سرگرم شدن با تلفنهای همراه را باید برای کودکان کاهش داد تا در معرض اضافهوزن قرار نگیرند. در این راستا دیدن فیلم ممکن است که با خوردن تنقلات پرچرب و پرقند همراه باشد.
۶- اظهارنظرهای منفی درباره وزن کودک به آنها آسیب میرساند، زیرا صحبت منفی کردن در مورد وزن به تصور بد کودک نسبت به بدن خودش میانجامد. در این زمینه والدین باید مکالمات خود را روی تغذیه سالم و تصویر مثبت بدن کودک متمرکز کنند.
۷- از دادن رژیمهای سخت به کودک باید خودداری کنند.
۸- تغییرات کوچک و رعایت رژیم غذایی را میتوان با کودک جشن گرفت، البته غذا خوردن را نباید بهعنوان پاداش در نظر گرفت.
سؤالات متداول
برای پیشگیری چاقی در کودکان باید از زمان نوزادی و زمانی که غذای کمکی به کودک داده میشود، آغاز کرد. برخی مادران تصور میکنند هر نوع ماده غذایی را میتوانند به کودک خود بدهند، درحالیکه این باور غلطی است و باید غذاهای مناسب این دوره به کودک داده شود.
افزایش سن بهتنهایی نمیتواند سبب کاهش وزن در کودکان شود. برای رسیدن به وزن مناسب و ثابت نگهداشتن آن باید سبک زندگی سالم با تغذیه و تحرک مناسب را در پیش گرفت.
معضل چاقی در میان کودکان و دانشآموزان پسر بیشتر از دختر است.
بلوغ فرآیندی چندساله است. هنگامی که بلوغ در دختران زودتر از ۸ سالگی یا در پسران زودتر از ۹ سالگی آغاز شود به آن بلوغ زودرس گفته میشود. تحقیقات نشان داده، بین چاقی و بلوغ زودهنگام در دختران ارتباط وجود دارد. از سویی دیده شده دخترانی که کمبود وزن دارند، بهویژه کودکانی که کمخوری روانی یا آنورکسی دارند، بلوغ آنها دیرتر اتفاق میافتد. اما تاکنون شواهدی که نشان دهد، چاقی پسران احتمال بلوغ زودرس در آنها را افزایش میدهد، هنوز به اثبات نرسیده است. اما پسرانی که چاق هستند امکان بیشتری دارد که زودتر به بلوغ برسند.
معضل چاقی کودکان در ۲ دهه گذشته در ایران بیش از 2 برابر شده و به بالای 20 درصد رسیده است.