کوتاه قدی کودکان + علل، راه های پیشگیری و درمان آن

زمان تقریبی مطالعه: 18 دقیقه

در نظر بعضی از افراد، قدبلند بودن یک صفت عالی به‌حساب می‌آید؛ والدینی که خودشان کوتاه قد هستند همیشه به دنبال راهی برای پیشگیری از کوتاه قدی کودک خود هستند.

به‌طورکلی رشد قدی یک موضوع چند فاکتوری است؛ درحالی‌که میزان قد افراد به ژنتیک آن‌ها هم‌بستگی دارد و ژن‌های بسیاری مثل ژن‌های تولیدکننده هورمون رشد، ژن‌های تناسب استخوانی، ژن‌های گیرنده‌های خارجی سلول‌ها برای هورمون رشد، ژن‌های تنظیم زمان آزادسازی هورمون و سایر عوامل رشد دراین‌رابطه دخیل هستند.

عوامل محیطی شامل تغذیه صحیح دوران بارداری، عدم قرارگیری در معرض سیگار و الکل قبل از تولد، نوبت تولد (در بیشتر موارد بچه‌های دوم بلندتر از بچه‌های اول هستند)، سلامت جنین و در کل سال‌های رشد و خواب کافی (10 ساعت خواب در طول شب برای کودکان) مواردی هستند که باعث می‌شود کودک به حداکثر پتانسیل قدی خود برسد.

دلایل کوتاه قدی کودکان

در ابتدا باید بدانیم دخترها معمولاً دو سال زودتر از پسرها به بلوغ می‌رسند؛ به همین دلیل بیشتر دخترها در اوایل دوره بلوغ بلندتر از پسرها هستند.
علت‌های مختلفی در کوتاه قدی کودکان مؤثر است که در زیر به چند مورد اصلی آنها می‌پردازیم:

کوتاه بودن قد خانوادگی

یکی از شایع‌ترین دلایل کوتاه قدی کودکان ممکن است به‌خاطر کوتاه قد بودن خانواده یا کوتاهی قد در پیشینه خانوادگی باشد. به‌عبارت‌دیگر اگر هم مادر هم پدر کوتاه قد باشند، فرزند آنها نیز به‌احتمال زیاد قد کوتاهی خواهد داشت.

به همین منظور برای تخمین قد کودک از یکی از دقیق‌ترین روش‌ها برای پیش‌بینی قد در کودکان، روش Tanner است، استفاده می‌کنند. این روش به‌صورت زیر محاسبه می‌شود:

• میانگین قد والدین را محاسبه می‌کنند، بعد اگر کودک پسر باشد 5  سانت به آن اضافه می‌کنیم و اگر کودک دختر باشد 5 سانت از آن کم می‌کنیم. با این روش می‌توان پیش‌بینی کرد که قد کودک دختر یا پسر در بزرگسالی چقدر است.

پس کودکانی که کوتاهی قد خانوادگی دارند، با یک سرعت مشخصی رشد می‌کنند و منحنی رشدشان در سطح پایین‌تر از نمودار رشد قد نرمال قرار دارد؛ اما با نمودارهای رشد طبیعی به‌صورت موازی حرکت می‌کند و برای سنجش کوتاهی قد خانوادگی آزمایش لازم نیست.

تأخیر رشد بنیادی

تأخیر رشد بنیادی یکی دیگر از علت‌ها در کوتاه قدی کودکان است که شرایطی است که در آن کودک مثل هم سن و سال‌های خودش رشد نمی‌کند؛ این موضوع می‌تواند در مرحله‌های مختلف رشد ظاهر شود. شکوفه‌های دیررس اسمی است که اغلب به این کودکان نسبت داده می‌شود. این موضوع در دختران بیشتر از پسران دیده می‌شود عامل اصلی در تأخیر رشد  بنیادی بلوغ دیررس است.

کودکانی که دچار تأخیر رشد بنیادی هستند در بیشتر موارد زمانی که رشد بقیه کودکان متوقف می‌شود، آنها به رشد خود ادامه می‌دهند.

تأثیر کمبود هورمون رشد در کوتاه قدی کودکان

یکی دیگر از علت‌های کوتاه قدی کودکان مربوط به هورمون رشد است. برای رشد طبیعی، هورمون رشد باید درست فعالیت کند. اگر غده هیپوفیز کودک کمتر فعالیت کند احتمال زیاد قد کودک کوتاه می‌شود و همچنین در بزرگسالی، جوان‌تر از سنش در شناسنامه به نظر می‌رسد.

کمبود این هورمون ممکن است که صورت مادرزادی باشد یا بعداً در اثر تومور مغزی، آسیب به سر، ناهنجاری یا توده غده هیپوفیز ایجاد شود.

دیگر بیماری‌ها از غدد درون‌ریز مثل: کم‌کاری تیروئید، و سندروم کوشینگ (اختلالی که ناشی از کورتیزول بیش از اندازه در خون است) نیز می‌توانند باعث کوتاه قدی کودک شوند.

بیماری‌های مزمن

بیماری سلیاک، بیماری‌های دیابت و کلیوی و همچنین بیماری‌های التهابی روده در رشد و کوتاه قدی کودک می‌توانند تأثیر بگذارند؛ همچنین علائم مزمن مثل: اسهال، استفراغ، کاهش وزن، تب، تغذیه نامناسب، اشتهای ضعیف، سردرد و تأخیر در بلوغ همین تأثیرها را روند کوتاهی قد در کودکان دارند.

شرایط ژنتیکی

ممکن است علت کوتاه قدی کودک ژنتیکی باشد، کودکانی که از لحاظ ژنتیکی کوتاه هستند اصولاً پدر و مادرانی با قدکوتاه دارند که سرعت رشدشان طبیعی (میزان رشد نسبت به زمان) است و رشد استخوان آنها هم مراحل طبیعی خود (متوسط مقایسه سن استخوانی و همچنین سن تقویمی مشخص می‌شود) را طی می‌کند و همچنین آنها به‌موقع وارد مرحله بلوغ خود می‌شوند و اصولاً طول قدشان با قد پدر و قد مادرشان سازگاری دارد.

سندروم پرادر – ویلی، سندروم ترنر، سندروم نونان، کوتولگی آکندروپلاستیک و ناهنجاری‌های اسکلتی، همه دلایلی برای کوتاهی قد ژنتیکی هستند که در اغلب موارد در اولین سال‌های زندگی تشخیص داده می‌شود.

تغذیه مادر در دوران بارداری

تغذیه مادر در دوران بارداری یکی از عوامل مهم رشد کودک است؛ به‌طوری که اگر مادر سوءتغذیه داشته باشد یا تغذیه نامناسبی در طول بارداری داشته باشد، نوزاد بسیار کم‌وزن به دنیا می‌آید. این مسئله کودک را در خطر باز ماندن از رشد بعدی قرار می‌دهد و احتمال کوتاه قدی کودک را افزایش می‌دهد.

نارس بودن نوزاد

نوزاد با وزن تولد پایین برای رشد کردن کافی نیاز به تغذیه و توجه و مراقبت بیشتری دارند. هنگامی که بارداری زودتر از موعد اصلی به پایان می‌رسد نوزاد نارس است؛ وزن این نوزاد نسبت به هفته‌ای که به دنیا آمده ارزیابی می‌شود نه نسبت به وزن نوزادی که به‌موقع به دنیا میاید.
بعضی از نوزادان باوجوداینکه شانس رشد کردن کامل در رحم را داشتند اما پس از به‌دنیاآمدن وزن و قدشان متناسب با سن دوره جنینی (طول بارداری)  نیست؛ به این مورد کاهش در رشد، تأخیر رشد درونی رحم گفته می‌شود و علت آن می‌تواند عفونت ویروسی باشد که در طول دوران بارداری بر جفت و نوزاد تأثیر می‌گذارد. بعضی از این کودکان در طول عمرشان قد کوتاهی دارند و کوچک باقی می‌مانند و البته بعضی از آنها ممکن است به قد طبیعی برسد.

پیشگیری از کوتاهی قد کودکان

ژنتیک در مورد کوتاهی قد عاملی است که نمی‌توان آن را تغییر داد. پیشگیری از کوتاهی قد در مواردی که مربوط به عوامل ارثی باشد امکان‌پذیر نیست؛ اما اگر این کوتاهی قد از عوامل تغذیه‌ای و بیماری‌های زمینه‌ای و کمبود هورمون رشد باشد می‌توان قبل از بسته‌شدن صفحات رشد استخوانی کارهایی برای آن انجام داد.

پس برای تشخیص علت کوتاهی قد مراجعه به پزشک متخصص غدد امری ضروری است؛ معمولاً پزشک برای تشخیص علت کوتاهی قد به انجام یک سری آزمایش‌ها به‌صورت طبی و معاینات بالینی و همچنین ارزیابی رشد می‌پردازد. تست‌هایی برای عملکرد غده هیپوفیز و همچنین عملکرد غده تیروئید از جمله اقدامات پزشک برای تشخیص هستند.

قدکوتاه کودک از چند سانت است؟

کوتاه بودن قد را می‌توان از دوره نوزادی یا در هر سنی تشخیص داد اما هرچه زودتر تشخیص داده شود بهتر است. بهترین سن تشخیص برای این موضوع حوالی سن 8 تا 10 سالگی است که بهترین زمان برای مشورت با دکتر است؛ چون فرصت درمان کوتاهی قد محدود است و پس از پایان بلوغ یعنی حوالی 16 سالگی تمام می‌شود. اگر قد کودک از جدول رشد پایین‌تر باشد آن زمان می‌توان گفت که قد کودک کوتاه است ولی باز هم‌ بستگی به شرایط و بیماری‌های زمینه‌ای دارد.
به‌صورت نرمال قد نوزاد به دنیا آمده بین 46 تا 54 سانتی‌متر است.
قد کودک در شش ماه اول حدوداً 15 سانت افزایش پیدا می‌کند.
در شش ماه دوم 1 سالگی 10 سانتی‌متر افزایش قد دارد؛ یعنی در سال اول زندگی قد او حدوداً 75 تا 80 سانتی‌متر است.
در سال دوم افزایش قد او 10 تا 12 سانتی‌متر است.
از سال سوم تا سال ششم سالانه حدود 6 تا 8 سانتی‌متر افزایش قد دارند که قد کودک در چهارسالگی تقریباً دوبرابر قد او در زمان تولد است.
در سال‌های دبستان قد او حدوداً سالی 6 سانتیمتر افزایش پیدا می‌کند.
در 13 سالگی قد او نسبت به زمان تولدش تقریباً سه برابر شده است

تشخیص دلیل کوتاه قدی کودک

گاهی بعضی از بیماری‌های مزمن مثل دیابت، جز اختلال رشد علائم و مشخصه دیگری نشان نمی‌دهد؛ پس به همین دلیل مراجعه کردن به پزشک در این موارد به والدین کمک می‌کند تا علت‌های اختلال افزایش قد فرزندشان را بفهمد.

اگر دلایلی مانند بیماری‌های خاص مثل کم‌کاری تیروئید، کاهش هورمون رشد و دیابت وجود نداشته باشد و همچنین باتوجه‌به قد پدر مادر، کوتاهی قد کودک مشکل ژنتیکی هم نداشته باشد، در این صورت پزشک مکمل‌های رشد و تغذیه برای او تجویز می‌کند.

تزریق هورمون رشد

در موارد زیادی وقتی والدین به پزشک متخصص مراجعه می‌کنند اصرار به افزایش قد می‌کند و از دکتر می‌خواهند هورمون رشد برای فرزندان نوجوانشان تجویز کنند تا با تزریق کردن این آمپول‌ها که حاوی هورمون رشد هست قد آنها  بلندتر شود؛ درصورتی‌که از عوارض کوتاه‌مدت و بلندمدت این داروها اطلاعی ندارند.

درصورتی‌که در آزمایش‌های طبی اثبات شده باشد که هورمون رشد کافی در بدن فرد تولید نمی‌شود و همچنین صفحه رشد استخوانی بسته نشده باشد، پزشکان تزریق هورمون رشد را مجاز می‌دانند؛ درصورتی‌که صفحه‌های رشد استخوان‌ها بسته باشد از هیچ طریقی نمی‌توان قد را افزایش داد چون به هورمون رشد پاسخ نمی‌دهد.

انواع کوتاه قدی در کودکان

به‌طورکلی انواع کوتاه قدی در کودکان شامل موارد زیر است:

کوتاه قدی ژنتیکی

در این مورد افراد از نظر ژنتیکی هم قد پدر و مادر خودشان هستند؛ به‌عبارت‌دیگر قدشان از پدر و مادر خودشان به ارث برده‌اند و برای این گروه راه‌های درمانی زیادی وجود ندارد؛ تنها جراحی در بعضی موارد می‌تواند تأثیر داشته باشد.

کوتاهی قد به علت بیماری

برخی از بیماری‌ها هم مؤثر بر کوتاه قدی کودک هستند. به طور مثال سوءتغذیه و بیماری‌های خونی‌های ریوی و بیماری‌های استخوانی و … موجب کوتاهی قد می‌شود. در درمان این نوع کوتاهی درمان کردن بیماری زمینه‌ای قبل از بسته‌شدن صفحات رشد توصیه می‌شود.
بیماری‌هایی مثل کمبود ویتامین D و کمبود کلسیم که باعث نرمی استخوان می‌شوند، بیماری سلیاک (ناتوانی تحمل گلوتن موجود در گندم)، بیماری‌های التهابی دستگاه گوارش، انواع کم‌خونی، بیماری‌های کلیوی مزمن، بیماری‌های قلبی مثل نارسایی قلبی، بیماری‌های ریوی مزمن، و یا کبدی و کم‌کاری تیروئید عواملی هستند که در کوتاه قدی کودک تأثیر دارند.

کوتاهی قد به علت اختلال‌های هورمونی

در ترشح هورمون‌ها اختلالی به وجود می‌آید و در رشد و کوتاهی قد تأثیر می‌گذارد که برای درمان کردن این نوع از کوتاهی قد که از اختلالات هورمونی ناشی می‌شود باید دکتر هورمون مربوطه را تجویز کند.

کوتاه قدی کودک به علت مصرف بعضی از داروها

مصرف بعضی از داروها مثل داروهای کورتونی باعث اختلالات رشد حتی در داخل رحم نیز علت دیگری در قدکوتاه کودک دارد.

ارتباط تغذیه و کوتاه قدی

همه انسان‌ها در سه مرحله رشد می‌کنند؛ دو سال اول زندگی ۳۰ تا ۳۵ سانتی‌متر افزایش قد داریم که این رشد قد با افزایش سن کاهش پیدا می‌کند. از دوسالگی به بعد کودکان هرسال ۵ تا ۷ سانتی‌متر افزایش قد دارند؛ بعد از آن رشد آقایان با خانم‌ها متفاوت است که عمده رشد قد در آقایان سن ۲۵ سالگی و خانم‌ها تا سن ۱۸ سالگی است. بااین‌وجود امکان افزایش قد در همه افراد تا آخر عمر وجود دارد.

در تعیین قد انسان دو دوره اهمیت خیلی زیادی دارد: رشد هنگام بستن نطفه تا سن دوسالگی کودک و رشد در دوران نوجوانی و قبل از بلوغ.
قد انسان به‌ویژه در دوره نخست رشد و در دوران اوایل کودکی رقم می‌خورد پس برای افزایش قد کودک تغذیه مناسب لازم است.

تغذیه درست مادر در کل دوران بارداری، و نوزاد در شش ماه اول تولد و تکمیلی کودک از ۶ ماهگی به بعد و همچنین شرایط بهداشت زندگی‌اش اهمیت خیلی زیادی دارد.

شیر مادر که تا ۶ ماهگی کودک تمام نیازهای تغذیه و پاسخ می‌دهد ولی با رشد کودک تغذیه کودک هم‌افزایش پیدا می‌کند ولی شیر به‌تنهایی تمام نیازهای تغذیه کودک را پاسخگو نیست. با این وضع، تغذیه تکمیلی شیرخوار از شش ماهگی آغاز می‌شود. این تغذیه و کیفیت و کمیت آن تعیین‌کننده خیلی از جنبه‌های سلامتی کودک، از جمله قد در سن‌های بالاتر است. دوره دوم رشد یعنی دوران نوجوانی که برای دختران ۱۰ تا ۱۴ سالگی و پسران ۱۲ تا ۱۶ سالگی هست، همراه با افزایش نیاز به خواب کافی و مواد مغذی است.

خوراکی‌های مضر برای رشد قد کودک

مصرف بیش از اندازه مواد غذایی پرکالری و فقیر از مواد مغذی ضروری، مثل انواع کیک و بیسکویت‌ها و چیپس و پفک و شکلات و… توسط کودک، چه‌بسا موجب مبتلا شدن هم‌زمان او به وزن زیاد و کمبود ریز مغذی‌هایی مثل آهن کلسیم و روی می‌شود که این ریز مغذی‌ها برای انجام فرایندهای حیاتی مثل رشد نیاز هستند.

تشخیص دادن مراحل ابتدایی برای کمبود برخی از این ریز مغذی‌ها روی و کلسیم حتی با روش‌های متداول آزمایشگاهی به‌سادگی امکان‌پذیر نیست و نتیجه آن زمانی که از کار گذشته مثل توقف رشد ممکن است توجه به پدر و مادر و دکتر یا حتی خود فرد را جلب کند.

مکمل‌ها و رشد کودک

 مکمل‌ها همان گونه که از نامشان پیداست ترکیباتی هستند که در صورت لزوم، رژیم غذایی فرد را از نظر ارزش غذایی تکمیل می‌کند. این مکمل‌های تغذیه‌ای نباید و نمی‌توانند جایگزین رژیم‌های غذای کودک شوند. متأسفانه این نکته مهم از چشم والدین که نگران قد فرزند خود هستند دور می‌ماند و مثل موارد دیگر دنبال یک میان‌بر یا همان مکمل جادویی هستند و اصل قضیه را فراموش می‌کنند؛ درصورتی‌که فرایند افزایش قد یک فرایند سازنده و انرژی‌خواه و زمان بر است؛ پس کودک وقتی به‌اندازه کافی انرژی دریافت نکند با هیچ مکملی هم افزایش قد پیدا نمی‌کند.

تأثیر پروتئین‌ها و ویتامین‌ها و مواد معدنی بر قد

پروتئین عامل مهمی است که حدود ۵۰ درصد حجم استخوان‌ها را تشکیل می‌دهد. پروتئین‌های غذایی از دو جنبه مقدار و نوع اهمیت دارند. برای ساختن پروتئین‌های استخوانی به ویتامین ث احتیاج است که آن را در میوه‌ها و سبزی‌های تازه می‌توان پیدا کرد. به کودکی که درحال‌رشد است و در رژیم غذایی  پروتئین و منابع ویتامین C ندارد  با مصرف هیچ مکمل رشد قدی مناسبی نخواهد داشت.
حتماً می‌دانیم که استحکام استخوان‌ها به‌خاطر املاح معدنی ویتامین D است. دلیل عدم کافی بودن منابع غذایی معمول در تأمین این ویتامین و همچنین چون در معرض نور آفتاب نیستیم (به دلایل فرهنگی اجتماعی و زیست‌محیطی در ایران) در بیشتر موارد نیاز کودک درحال‌رشد به ویتامین D تأمین نمی‌شود. به‌اجبار این کمبود باید از طریق دریافت مکمل که حتماً باید تحت‌نظر مشاور تغذیه هست جبران شود.

اگر بگوییم  روی یا همان زینک در تمامی واکنش‌های حیاتی بدن دخالت دارد، دروغ نگفتیم!  بااین‌حال هنوز معلوم نیست چرا کمبود روی در کودکان باعث کند شدن یا توقف رشد قدی می‌شود. مصرف مکمل روی به‌ویژه در مقادیر بالا و تنها برای رشد قد معجزه نمی‌کند؛ چه‌بسا عوارض زودرس و دیررس را هم با خودش به همراه دارد.

مورد مهم دیگری هم هست که تنها درصورتی‌که رژیم غذایی کودک باتوجه‌به دلایلی نتواند مواد مغذی خاصی را به حد معمول تأمین کند، تجویز کردن مکمل در کنار برنامه غذایی مناسب امکان دارد تا حدی تأثیر داشته باشد و تشخیص و تجویز این نوع مکمل‌های مربوطه به عهده متخصص تغذیه است.

درمان کوتاه قدی کودکان در طب سنتی

 از دیدگاه علم طب سنتی عوامل زیر می‌توانند درمان کوتاه قدی کودکانی که هنوز در سن رشد هستند باشند:

• جایگزین غذاهای سنتی با فست‌فود
• مصرف کردن نمک طبیعی و معدنی
• استفاده از شربت عسل و شیره خرما به‌منظور کسب انرژی به‌جای شکرهای مصنوعی
• خواب کافی به‌منظور تأمین هورمون رشد برای جلوگیری کوتاه قدی کودک
• افزایش فعالیت بدنی همراه با تعریق مناسب به جهت تحریک غدد و هورمون‌ها
• مصرف کردن دم‌نوش‌های گیاهی مثل: دارچین، زعفران، نعنا، بابونه، پونه، آویشن و چای کوهی
•  بادکش کردن نواحی رشد قدی
•  انجام ماساژ کودک با روغن‌های زیتون و زنجبیل: کشیدن شست پا و دست به سمت غرب می‌تواند تأثیر چشمگیری در رشد قد در طب سنتی داشته باشد.
• انجام حجامت خشک روی استخوان‌های خون‌ساز البته زیر نظر متخصص طب سنتی می‌تواند تأثیر زیادی در افزایش قد داشته باشد؛ همچنین والدین از دوسالگی می‌توانند برای بیمه کردن کودکانشان در برابر انواع بیماری‌ها و تأثیرگذاری بر رشد آنها حجامت انجام بدهند.

سؤالات متداول