استرس در کودکان و مهارت کنترل آن

زمان تقریبی مطالعه: 14 دقیقه

ما همواره استرس در کودکان و خودمان را یک چیز بد و منفی تلقی می‌کنیم که ناشی از اتفاقات بد است. اما فارغ از جنبه منفی استرس، رویدادهای خوب آینده مانند فارغ‌التحصیلی، فعالیت‌های جدید و حتی تعطیلات می‌تواند باعث استرس شود و این جزو طبیعت انسان به شمار می‌رود. به دنبال همین تمایلات فطری، کودکان و نوجوانان هنگامی که باید برای چیزی آماده شوند، با آن سازگار شوند یا از آن محافظت کنند، وقتی چیزی که برایشان مهم است در خطر باشد، دچار استرس می‌شوند؛ بنابراین هر تغییری، چه خوب و چه بد، می‌تواند استرس را ایجاد کند.

در حقیقت باید بگوییم استرس یک هدف دارد و آن سیگنالی برای آماده شدن است. ما هرقدر هم که بخواهیم نمی‌توانیم استرس را حذف کنیم. اما آیا می‌دانستید به عنوان والدین، می‌توانید با توجه به نشانه‌های استرس در کودکان از او حمایت کنید تا با آموزش استرس خود را مدیریت کند؟ در ادامه مقاله با ما همراه باشید تا به شما بگوییم.

استرس در کودکان چیست؟

برای این که بتوانیم به سراغ آموزش مدیریت استرس در کودکان برویم، ابتدا باید بدانیم اصلاً استرس، این همراه همیشگی، چیست. استرس یک واکنش طبیعی انسان است که برای همه اتفاق می‌افتد. در واقع بدن انسان طوری طراحی شده که استرس را تجربه کرده و به آن واکنش نشان دهد. هنگامی که تغییرات یا چالش‌هایی در زندگی رخ می‌دهد (مواد استرس‌زا)، بدن پاسخ‌های فیزیکی و ذهنی تولید می‌کند.

در واقع پاسخ‌های استرس به بدن کمک می‌کند تا با موقعیت‌های جدید سازگار شود. همان‌طور که گفتیم مقدار کم استرس در کودکان می‌تواند مفید باشد و انسان را هوشیار، با انگیزه و آماده برای اجتناب از خطر نگه دارد. برای مثال اگر امتحان مهمی در پیش باشد می‌تواند به بدن کمک کند تا سخت‌تر کار کند و مدت بیشتری بیدار بماند.

اما این پاسخ طبیعی، زمانی مشکل‌ساز می‌شود که عوامل استرس‌زا بدون تسکین یا دوره‌های آرامش ادامه پیدا کنند. به بیان دیگر، اگر کنترل استرس از دست خارج شود، می‌تواند بر خلق و خو، سلامت جسمی و روانی و از همه مهم‌تر روابط اجتماعی تأثیر منفی بگذارد.

دلایل ایجاد استرس در کودکان

کودکان اغلب اوقات استرس را متفاوت از بزرگسالان تجربه می‌کنند. در حالی که استرس ناشی از کار در میان بزرگسالان رایج است، اکثر موارد استرس در کودکان مربوط به زمانی است که نمی‌توانند با موقعیت‌های تهدیدکننده، دشوار یا دردناک کنار بیایند. به طور کلی اگر بخواهیم مواردی که منجر به استرس کودک می‌شود را دسته‌بندی کنیم، به شکل زیر خواهد بود:

• افکار یا احساسات منفی در مورد خود
• تغییرات در بدن مانند شروع بلوغ
• وظایف مدرسه مانند امتحانات و تکالیف بیشتر با افزایش سن
• مشکلات با دوستان در مدرسه و معاشرت‌های اجتماعی
• تغییرات بزرگ مانند جابه‌جایی خانه، تغییر مدرسه یا جدایی والدین
• بیماری مزمن، مشکلات مالی در خانواده یا مرگ یکی از عزیزان
• محیط‌های ناامن در خانه یا همسایگی
• نداشتن خواب کافی
• ژنتیک و سابقه خانوادگی

علاوه بر موارد بالا، مشاهده محتوای بزرگسالان نیز از عوامل رایج استرس در کودکان به شمار می‌رود. به لطف در دسترس بودن 24 ساعته رسانه اجتماعی و ارتباط مداوم، بچه‌ها از سنین پایین همواره در معرض اخبار وحشتناک قرار می‌گیرند و نوجوانان امروزی بیش از سهم خود از خشونت و تمایلات جنسی بزرگسالان را به عنوان سرگرمی، اغلب بدون حضور والدین خود، به لطف تلفن‌های هوشمند و تبلت‌ها، می‌بینند.

بنابراین یکی از مؤثرترین عوامل مدیریت استرس کودکان این است که والدین جریان اطلاعاتی که به فرزندشان می‌رسد را فیلتر کنند. در واقع والدین باید در کنار فرزندشان حضور داشته باشند و بیشتر از آنچه فرزندانشان می‌بیند آگاه باشند.

نشانه های استرس در کودکان

همانطور که گفتیم تجربه استرس در کودکان و بزرگسالان یکسان نیست و احتمالاً نشانه‌های استرس فرزندتان قدری متفاوت با آنچه انتظار دارید بروز کند. شناخت نشانه‌های استرس همچنین نخستین قدم در آموزش مهارت کنترل استرس در کودکان هم برای والدین و هم برای کودکان باشد. نشانه‌هایی که ممکن است در مواقع استرس از کودکان ببینید می‌تواند موارد زیر را در بر بگیرد:

طغیان های عاطفی و افزایش تحریک پذیری

استرس منجر به بروز احساسات شدید خشم و تحریک‌پذیری می‌شود. فرزندان شما ممکن است طغیان‌های عاطفی داشته باشند که با رفتار قبلی یا وضعیت فعلی آن‌ها ناسازگار باشد.

مشکلات خواب

بیشتر مواقع نگرانی‌ها و ترس‌های کودکان در خواب آن‌ها ظاهر می‌شود. کودکانی که استرس دارند ممکن است در به خواب رفتن یا خواب عمیق و طولانی مشکل داشته باشند یا شروع به دیدن کابوس کنند.

کناره گیری از دیگران

استرس در کودکان ممکن است باعث شود آن‌ها بخواهند زمان بیشتری را تنها بگذرانند و با دوستان یا خانواده تعامل زیادی نداشته باشند. استرس همچنین تمایل کودک به بازی کردن را نیز کاهش داده و او را از جمع همسالان خود دور می‌کند.

مشکلات در مدرسه

تغییرات قابل توجه در عملکرد مدرسه فرزندان شما می‌تواند نشانه استرس باشد. استرس تمرکز کودک را در طول روز مدرسه یا هنگام انجام تکالیف دشوارتر می‌کند. طغیان‌های عاطفی، عصبانیت و درگیری با همکلاسی‌ها در مدرسه نیز ممکن است باعث ایجاد مشکل با دوستان شود که نهایت کودک را کناره‌گیر خواهد کرد.

افزایش نافرمانی و سرکشی

کودکانی که تحت استرس هستند ممکن است احساس عصبانیت یا از کنترل خارج شدن کنند. در واقع به هنگام عصبانیت و استرس آن‌ها به دنبال راه‌هایی برای رهایی از موقعیتی هستند که باعث ایجاد احساس ناراحتی‌شان می‌شود و به همین دلیل ممکن است رفتارهای پرخاشگرانه انجام دهند و از دستورات و خواسته‌های والدین خود سرپیچی کنند.

به یاد داشته باشید که علائم استرس کودک بر اساس سن، شخصیت و مهارت‌های مقابله‌ای متفاوت باشد. نکته کلیدی این است که شما به عنوان والد کودک مراقب تغییرات شدید یا ناگهانی رفتارهای قبلی فرزندان خود باشید و با شناخت علائم استرس در کودک خود از او حمایت کنید.

نشانه های جسمانی استرس در کودکان

استرس کودکان منجر به ترشح و آزادسازی هورمون کورتیزل به خون می‌شود و این تغییر علائم جسمانی را در کودک ایجاد می‌کند. به طور کلی علائم جسمانی استرس در کودکان شامل:

• کاهش اشتها، تغییرات دیگر در عادات غذایی
• سردرد، سرگیجه و مشکلات خواب
• شب ادراری جدید یا مکرر
• کابوس‌ها
• اختلالات خواب
• ناراحتی معده یا درد مبهم معده
• حالت تهوع، سوء هاضمه یا مشکلات گوارشی
• تنفس کم عمق، عرق کردن و ضربان قلب
• افزایش یا کاهش وزن در اثر خوردن زیاد یا کم
• سایر علائم فیزیکی بدون بیماری جسمی

تفاوت استرس و اختلال اضطراب در کودکان

اغلب اوقات ما لغات استرس و اضطراب را به اشتباه به جای یکدیگر به کار می‌بریم در حالی که در تعاریف علمی، این دو تفاوت‌های بسیاری با یکدیگر دارند. برای این که بهتر متوجه این تفاوت شوید، باید به این دید نگاه کنید که استرس مفهومی مثبت و اضطراب شکل منفی آن است. در واقع استرس احساسی مثبت و کوتاه مدت است که کودکان و نوجوانان هنگام مواجهه با چالش احساس می‌کنند، مشوق آن‌ها برای رسیدن به اهداف می‌شود و آن‌ها را برای امتحان کارهای جدید ترغیب می‌کند.

در واقع کودکان ممکن است هنگام یک بازی یا آزمون دچار استرس شوند و پس از اتمام آن رویداد چالش‌انگیز احساس استرس آن‌ها کاهش یابد. در مقابل، اضطراب به استرس طولانی مدت و در واقع شکل مرضی استرس گفته می‌شود و در دسته اختلالات اضطراب جای می‌گیرد. زمانی که حتی با پس از مواجه و اتمام چالش احساس استرس کاهش نیابد، احساس نگرانی یا همان استرس به اضطراب تبدیل شده است.

در جمع‌بندی این بحث باید بگویم در حالی که استرس برای کودکان اکثر مواقع سازنده خواهد بود اضطراب می‌تواند موانع جدی برای پیشرفت و زندگی عادی کودک ایجاد کند. بنابراین مدیریت استرس در کودک اهمیت بالایی در روند حال و آینده زندگی او خواهد داشت زیرا استرس کنترل نشده می‌تواند در نهایت به اختلالات اضطرابی ختم شود.

درمان و مدیریت استرس در کودکان

همان‌طور که گفتیم نمی‌توانیم استرس را به طور کلی از بین ببریم زیرا یکی از عواملی ضروری برای بقا است که به کمک آن انسان از خطرها آگاه می‌شود. اما با این وجود از آنجا که استرس گاهی می‌تواند در زندگی کودک اختلالاتی ایجاد کند، آموزش روش‌های مقابله با استرس در کودکان یکی از بهترین راه‌هایی به شمار می‌رود که به کمک آن می‌توان تأثیر استرس بر زندگی کودک را تا حد امکان کاهش داد.

برای مدیریت و درمان استرس در کودکان می‌توانید از توصیه‌های زیر کمک بگیرید:

روتین منظمی ایجاد و آن را اجرا کنید

در کنار بسیاری از تغییرات که در زندگی وجود دارد، کودکان باید بتوانند روی چیزی حساب کنند که در بیشتر مواقع یکسان خواهد بود. به همین دلیل است که روتین‌ها بسیار مهم هستند. اگر خانواده شما قبلاً روتین‌گرا نبودند، اکنون زمان خوبی برای اجرای برنامه‌های روزمره برای ایجاد ساختار و پشتیبانی از کودک است. برای نمونه می‌توانید یک عادت جدید قبل از خواب ایجاد کنید یا چند شب در هفته شام ​​خانوادگی داشته باشید تا فرزندانتان در خانه احساس ثبات و آرامش کنند.

زمانی را برای صحبت با فرزندتان اختصاص دهید

به فرزندتان عشق، زمان و توجه بیشتری بدهید. بررسی کنید که آیا استرس بر سلامت، رفتار، افکار یا احساسات او تأثیر می‌گذارد. به یاد داشته باشید که به کودک خود گوش دهید، با مهربانی صحبت کنید و به او احساس امنیت دهید.

برای کاهش استرس در کودکان می‌توانید هنگامی که مشغول انجام کارهای خود هستید با آن‌ها صحبت کنید. برای مثال زمانی که در حال تهیه غذا هستید از آن‌ها دعوت کنید تا در آشپزخانه به شما بپیوندند. زمانی را برای نشستن پشت میز برای صرف غذا در نظر بگیرید. اگر در جایی رانندگی می‌کنید، آن هم زمان خوبی است. خوب است بدانید وقتی کودکان مجبور نیستند مستقیماً به شما نگاه کنند یا برای صحبت در مورد احساسات یا تجربیات خود تحت فشار نباشند، تمایل بیشتری به اشتراک‌گذاری دارند.

محرک های استرس کودک را بشناسید

به کودک خود کمک کنید زمان‌هایی را که احساس استرس کرده تشخیص دهد و با ردیابی آن زمان‌ها به دنبال الگوهایی در نحوه واکنش او باشید. بدانید در آن زمان چه اتفاقی برای کودک می‌افتاد؟ درست قبل از این که احساس استرس کند به چه می‌اندیشید، چه احساسی داشت یا چه می‌کرد؟ پس از این که مشکلاتی که منجر به ایجاد احساس استرس شده را ردیابی کردید، می‌توانید با هم راه‌های را برای جلوگیری، مقابله سریع و مدیریت استرس کودک پیدا کنید.

با هم تنفس عمیق را تمرین کنید

تنفس عمیق یک راه عالی برای کاهش سطح استرس در کودکان است. برای این کار کودک را جلوی خود بنشانید و با کشیدن نفس عمیق به مدت پنج ثانیه، دو ثانیه نگه‌دارید و تا پنج ثانیه رها کنید. اگر فرزندانتان احساس اضطراب کرد، این تمرین ساده را امتحان کنید تا ذهن او را از نگرانی خارج کنید.

اعتماد به نفس کودک را تقویت کنید

کودکان، به ویژه نوجوانان، اغلب درباره خود بد فکر می‌کنند. اگر جملاتی مانند «من در هیچ کاری خوب نیستم»، «من خودم را دوست ندارم» یا «از بیرون رفتن می‌ترسم» شنیدید، از او بپرسید که چه چیزی باعث این احساس شده سپس به او زمان‌هایی که این کارها را انجام داده یادآوری کنید. تقویت مثبت از جانب شما باعث می‌شود کودک احساس کنند درک شده و اطمینان می‌یابد که می‌توانند بر موقعیت‌های استرس‌زا غلبه کند.

 نقش بازی در کاهش استرس کودکان

درست مانند ما که پس از یک روز طولانی با سرگرمی‌های مورد علاقه خود استراحت می‌کنیم، کودکان نیز در زمان بازی احساس آرامش و راحتی می‌کنند. در طول زمان بازی، کودکان اجازه دارند با استفاده از بدن و ذهن خود به خلاقیت و تخیل خود اجازه رهایی دهند و انرژی خود را در مسیری سالم تخلیه کنند. در حقیقت، بازی رایگان می‌تواند فرصت مهمی برای بسیاری از کودکان باشد تا از هر گونه انرژی یا استرس ذخیره شده در طول روز رها شوند.

بنابراین مهم است که بخشی از برنامه روزانه کودک خود را به بازی‌های داخل یا خارج از خانه اختصاص دهید تا در عین تقویت مهارت‌های ضروری کودک، از احساسات منفی و استرس‌ها نیز فاصله بگیرد. بازی‌هایی که از آن‌ها می‌توانید برای مدیریت استرس در خردسالان استفاده کنید می‌تواند شامل:

نقاشی و رنگ آمیزی

نقاشی و رنگ‌آمیزی را باید یکی از مؤثرترین روش‌های مقابله با استرس کودکان بنامیم. نقاشی به عبارتی زبان دوم کودک به شمار می‌رود که همزمان با آرام کردن او کمک می‌کند احساساتی که کودک نمی‌تواند بیان کند را بدانید. شما نیز می‌توانید در حالی که کودک در حال رنگ‌آمیزی در کتاب‌های خود است، کتاب رنگ‌آمیزی بزرگسالان خود را بیرون بیاورید و به او بپیوندید. رنگ‌آمیزی همان اثر تمرکز آرامی را ایجاد می‌کند که شعبده بازی انجام می‌دهد، به همین دلیل است که در چند سال اخیر بین بزرگسالان نیز بسیار محبوب شده است.

ساخت اوریگامی

اوریگامی به کودک کمک می‌کند با تا کردن کاغذ مهارت‌های حرکتی ظریف خود را توسعه می‌دهد و نحوه پیروی از دستورالعمل‌ها را تمرین کنند. بازی‌های فکری همانند اوریگامی از آنجایی که فکر و تمرکز کامل کودک را می‌طلبد، یک راه مناسب برای کاهش استرس نیز به شمار می‌رود.

بازی های موزیکال

نواختن موسیقی نه تنها پاسخ استرس را در بدن خاموش می‌کند، بلکه فواید زیادی مانند بهبود رشد زبان، استدلال مکانی زمانی و ضریب هوشی بالاتر برای فرزندان شما به ارمغان می‌آورد. بازی‌های موزیکال مانند رقص و ورزش، انواع سازها، گوش دادن به صداهای مختلف و هر فعالیتی از این قبیل می‌تواند در کاهش استرس کودک مفید باشد.

چه زمانی کمک تخصصی بگیریم؟

میان استرس و اختلالات اضطرابی مرز باریکی وجود دارد. در صورتی که کودک شما برای مدت طولانی با استرس درگیر باشد و نتواند آن‌ را کاهش دهد، بهتر است تا از یک روانشناس کودک کمک بگیرید. در برخی موارد مانند زیر استرس یا اضطراب شدید باعث اختلال در روند عادی زندگی می‌شود:

• کودک روزبه‌روز گوشه‌گیر، ناراضی یا افسرده‌تر می‌شود.
• با مشکلات متعدد در مدرسه یا تعامل با دوستان یا خانواده مواجه می‎شود.
• قادر به کنترل رفتار یا عصبانیت خود نیست

در صورت تجربه چنین نشانه‌هایی بهتر است تا از یک متخصص کمک فوری بگیرید. با مراجعه به روانشناس، او با استفاده از درمان‌های موجود به مدیریت استرس و ایجاد عادات مثبت سلامت روان به شما و فرزندتان کمک می‌کند.

اگر استرس زندگی کودک شما را تحت تأثیر قرار داده، مهم است که او در اسرع وقت کمک بگیرد تا بتواند احساس بهتری داشته باشد پس از گرفتن کمک حرفه‌ای برای درمان استرس در کودکان نترسید.

سؤالات متداول