فوبیا در کودکان و راه درمان آن

زمان تقریبی مطالعه: 16 دقیقه

فوبیا در کودکان یکی از مهم‌ترین زیرشاخه‌های اختلالات اضطرابی است که باید جدی گرفته شود. هر ترسی را نمی‌توان فوبیا در نظر گرفت. حتی وقتی شدت این ترس زیاد باشد.  همه ما در زندگی ترس‌هایی داریم! همواره ممکن است با چیزهایی روبه‌رو شویم که ما را مضطرب و هراسان می‌کنند. گاهی از آن‌ها فرار می‌کنیم و گاهی از ترس سر جایمان میخکوب می‌شویم.

 ممکن است این ترس آنقدر برایمان جدی شود که برای اجتناب از برخورد مجدد با آن حاضر باشیم دست به هر کاری بزنیم! زمانی هم که با آن‌ها روبه‌رو می‌شویم شاید واکنش ترسمان آنقدر شدید و غیرعادی باشد که حتی برخی ترسمان را باور نکنند. خودمان هم اگرچه می‌دانیم ترسمان عادی نیست اما از کنترل داشتن بر آن ناتوانیم. اگر تجربه این حالت‌ها یا مشاهده آن‌ها در دیگری (مثلاً فرزندتان) برایتان آشناست، شاید وقت آن رسیده تا کمی بیشتر درباره این حالت‌ها بدانید.

در این مقاله درباره ترس فوبیا در کودکان خواهیم آموخت تا بتوانید آن را از ترس عادی تشخیص دهید و درباره آن بیشتر بدانید و با درک و شناخت بیشتری با ترس‌ها و اختلال فوبی در کودکان خود برخورد کنید.

فوبیا در کودکان چیست؟

فوبیا یا هراس اختصاصی یکی از زیرشاخه‌های اختلالات اضطرابی است که برخلاف بسیاری از دیگر انواع اضطراب‌ها منشأ مشخصی دارد. منظور از اختلال فوبیا در کودکان ترس پایدار، بسیار شدید، غیرمنطقی، ناتوان‌کننده و نامتناسب با محرک ترس‌آور است. هراس کودک از موضوع فوبیک به حدی می‌تواند شدید باشد که در صورت رویارویی با آن، کودک از لحاظ جسمی، هیجانی و شناختی کاملاً درمانده شده و وحشت مختل‌کننده‌ای را تجربه کند.

مشخصه اساسی دیگر اختلال فوبی در کودکان اجتناب است. این حالت موجب انجام اقدامات مختلف برای پرهیز از رویارویی با محرک ترسناک می‌شود. ترس و اجتناب می‌تواند تا حدی شدید باشد که موجب پریشانی عاطفی و اختلال در زمینه‌های مختلف زندگی کودک بشود. مثلاً اگر در مدرسه، مهدکودک، محل بازی، تفریح یا حین انجام فعالیتی خاص محرک فوبیک برای کودک وجود داشته باشد، کودک برای رفتن به این مکان‌ها یا انجام این فعالیت‌ها مقاومت زیادی از خود نشان می‌دهد. برخلاف سایر اختلالات اضطرابی، فوبیاها معمولاً منشأ مشخصی دارند.

اغلب کودکان اگرچه درک می‌کنند که شدت ترسشان منطقی نیست؛ اما قادر به کنترل این ترس نیستند. در واقع سالم ماندن واقعیت‌سنجی، تفاوت فوبیاها با اختلالاتی مانند اسکیزوفرنی است که در آنها توهم و هذیان وجود دارد.

علائم فوبیا در کودکان

از جمله علائم شایع فوبیا کودکان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. ترس پایدار و بسیار شدید نسبت به یک موقعیت یا شیء خاص، به گونه‌ای که این ترس با میزان خطر واقعی ناشی از موضوع، تناسب و همخوانی ندارد.
2. شیء یا موقعیت برانگیزاننده ترس تقریباً همیشه بلافاصله باعث برانگیختن اضطراب شدید و حتی حمله وحشت‌زدگی (پانیک) در کودکان می‌شود.
3. اجتناب ناشی از ترس دائمی و تکراری است و کودک برای عدم رویارویی با محرک ترسناک حاضر به هر کاری باشد.
4. علائم وجود فوبیا کودکان باید حداقل به مدت 6 ماه ادامه داشته باشد. همچنین شدت این علائم تا حدی زیاد باشد که در روند عادی زندگی کودک نابسامانی ایجاد ‌کند یا عملکرد او را مختل کند.

حمله وحشت‌زدگی یا هول (Panic):

یکی از علائم فوبیا در کودکان، حمله پانیک است. حمله پانیک، حمله‌ای حاد، شدید و ناگهانی همراه با احساس قریب‌الوقوع مرگ است که با خطر واقعی در آن موقعیت تناسب ندارد. این حملات دوره‌های شدید ترس و ناراحتی جسمی هستند؛ به گونه‌ای که فرد احساس فقدان کنترل، ناتوانی و از پا در آمدن می‌کند. حمله پنیک ظرف 10 دقیقه به اوج می‌رسد و طول مدت حمله حدود 30-20 دقیقه است. رویارویی با محرک ترسناک در اختلال فوبیا در کودکان ممکن است موجب ایجاد حمله پانیک بشود.

علائم حمله وحشت‌زدگی

• احساس تنگی نفس و خفگی، تنفس کوتاه و سریع
• احساس گیرکردن چیزی در گلو، ناراحتی معده، تهوع یا شکم‌درد
• احساس واقعی نبودن خود یا اطراف (مسخ شخصیت و واقعیت)
• سرگیجه و احساس عدم تعادل و ضعف، لرزش و رعشه، تعریق
• احساس سرد یا گرم شدن بدن، پارستزی (بی‌حسی، کرختی یا سوزن سوزن شدن بدن)
• ترس شدید از مردن، از دست دادن کنترل یا دیوانه شدن، احساس نابودی قریب‌الوقوع، میل به گریختن
• احساس ناراحتی در قفسه سینه، تپش قلب

 عوارض اختلال حمله پانیک

مزمن و ادامه‌دار شدن حملات پانیک می‌تواند موجب بروز اختلال حمله وحشت‌زدگی در کودک شود. در صورتی که حملات وحشت‌زدگی در کودکان به طور پیاپی رخ دهد، عملکرد روزمره او را مختل کند و کودک به مدت حداقل یک ماه، پس از بروز حداقل یک حمله پنیک، یکی از علائم زیر را تجربه کند، تشخیص ابتلا به اختلال حمله پانیک بر او گذاشته می‌شود:

1. نگرانی شدید و پیاپی درباره بروز دوباره حمله وحشت‌زدگی یا پیامدهای آن
2. تغییرات معنادار و ناسازگارانه در رفتار که مرتبط با حمله‌ها باشند.

علت فوبیا در کودکان چیست؟

اختلال فوبی در کودکان بر اثر موارد  مختلفی اتفاق می‌افتد که از آن میان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

عوامل محیطی

در ریشه‌یابی هراس‌ها معمولاً عوامل محیطی نقش اساسی دارند. معمولاً اگر کودک در برخورد با یک محرک خنثی به دلایل گوناگون ترس بسیار شدیدی را تجربه کند، به احتمال زیاد دچار فوبیا نسبت به آن محرک می‌شود.

ژنتیک

وراثت می‌تواند تا حدی در ابتلا به فوبیا در کودکان دخیل باشد. کودکانی که در بستگان درجه یک خود، فردی مبتلا به یکی از انواع اختلالات اضطرابی را دارند، بیشتر در معرض خطر ابتلا به هراس‌های اختصاصی هستند.

تجارب آسیب‌زا

تجارب آسیب‌زا در اوایل زندگی، مثلاً تجربه آزار جسمی یا جنسی، مرگ عزیزان، بیماری یا جراحت شدید، جنگ، بلایای طبیعی و…

بیماری‌های زمینه‌ساز

کودکانی که به طور مداوم به علت شرایط جسمانی تحت مراقبت و درمان‌های پزشکی هستند بیشتر در معرض ابتلا به انواع فوبیا قرار دارند. اختلال فوبیا در کودکان در صورت وجود سابقه آسیب‎های مغزی با احتمال بالاتری دیده می‌شود.

افسردگی

ابتلا به افسردگی کودکان، احتمال درگیری با انواع فوبیا کودکان را افزایش می‌دهد.

عوامل خطر ابتلا به فوبیا در کودکان

فاکتورهای متعددی می‌توانند ریسک ابتلا به فوبیای کودکان را افزایش می‌دهند. از جمله این موارد می‌توان به عوامل زیر اشاره کرد:

• استعداد ژنتیکی برای اختلالات اضطرابی
• سابقه خانوادگی ابتلا به سایر بیماری‌های مربوط به سلامت روان
• خجالتی بودن در اوایل کودکی
• شرایط پزشکی مرتبط با اضطراب (مثلاً مشکلات تیروئیدی، آسم و بیماری‌های قلبی)
• مصرف برخی داروها یا مواد

انواع فوبیا در کودکان

انواع موضوعات هراس را در 4 گروه تقسیم می‌کنند که عبارتند از:

فوبیای موقعیتی

 مانند مکان‌های بسته و تاریک (شایع‌ترین)، هواپیما و آسانسور. چند گروه اساسی از فوبیاهای موقعیتی در کودکان عبارتند از:

• آگورافوبیا (هراس از محیط‌های باز، گذر هراسی): گذر هراسی یکی از شایع‌ترین انواع فوبیاها است که شاخه‌ای جداگانه را در طبقه اختلالات اضطرابی به خود اختصاص داده است. در آگروفوبیا کودک از قرارگرفتن در محیط‌هایی که در آنها احتمال بروز حمله وحشت زدگی (پنیک) شود و نتواند از آنها فرار کند اجتناب کرده و شدیداً می‌ترسد. درنتیجه اغلب از محیط‎های اجتماعی دوری می‌کنند و در خانه می‌ماند. آگرافوبی معروف به نظریه ترس از ترس است!
• سوشال فوبیا (هراس اجتماعی، اضطراب اجتماعی، جمعیت هراسی): اختلال اضطراب اجتماعی نیز مانند گذر هراسی دارای یک شاخه مختص به خود در طبقه اختلالات اضطرابی است. در این اختلال کودک شدیداً از قرارگرفتن در موقعیت‌های اجتماعی که در آن مورد توجه، دقت و قضاوت دیگران باشد دچار ترس و اضطراب می‌شود.

*برای آگاهی بیشتر درباره اختلال اضطراب اجتماعی و اختلال گذر هراسی، مطالعه مقاله اضطراب در کودکان را به شما پیشنهاد می‌دهیم. در این مقاله به شکل مفصل‌تری به این دو اختلال پرداخته شده است.

• نیکتوفوبیا: ترس از تاریکی
• گلاسوفوبیا: هراس از حرف زدن در برابر جمع
• کلاستروفوبیا: ترس از فضای بسته
• ایروفوبیا: ترس از پرواز
• اوتوفوبیا: ترس از تنها بودن
• افینفوس فوبیا: ترس از لمس شدن
• کولروفوبیا: ترس از دلقک‌ها

فوبیای حیوانات

 چند مورد از فوبیا در کودکان با موضوع حیوانات عبارتند از:

• آراکنوفوبیا: ترس از عنکبوت‌ها (شایع‌ترین نوع فوبیا در کودکان)
• باتراکوفوبیا: ترس از دوزیستان
• سینوفوبیا: ترس از سگ‌ها
• اکوفوبیا: ترس از گربه‌ها
• انتوموفوبیا: ترس از حشرات

فوبیاهای پزشکی

فوبیای پزشکی انواع مختلفی دارد که از آن میان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد

• تریپانوفوببیا: ترس از تزریق و آمپول
• هموفوبیا: ترس از خون و جراحی
• نوسوفوبیا: ترس از بیمار شدن
• دنوتوفوبیا: ترس از دندان‌پزشکان

فوبیای محیط طبیعی

 این گروه فوبیا که اتفاقاً بین کودکان بیشترین شیوع را دارد عبارتند از:

• آکروفوبیا: ترس از ارتفاع که در کودکان باعث بروز علائمی مانند وحشت‎زدگی، سرگیجه و تپش قلب یا میخکوب شدن در صورت قرارگرفتن در محیطی مرتفع می‌شود. در بیشتر موارد ترس با بازگشت به سطح زمین اضطراب رفع می‌شود. کودکان مبتلا به آکروفوبیا اغلب از موقعیت‌هایی که شامل ارتفاعات می‌شوند اجتناب می‌کنند. این هراس ناشی از فقدان احساس کنترل و توانایی برای متعادل ماندن یا ترس از سقوط است و فرد اندازه‌های عمودی را بیش از آنچه واقعاً هست، ادراک می‌کند.
• هیدروفوبیا: ترس از آب
• آسترافوبیا: ترس از رعد و برق و طوفان (شایع‌ترین فوبیای محیط طبیعی)
• پایروفوبیا: ترس از آتش

انواع واکنش‌های ناشی از فوبیا در کودکان

کودکان در مواجهه با محرک ترس‌آور معمولاً با یک یا چند مورد از روش‌های زیر واکنش نشان می‌دهند. شناسایی دقیق این واکنش‌ها در تشخیص گذاری مناسب و انتخاب بهترین درمان نقشی پررنگ دارد.

1. واکنش‌های روانی مانند انتظار وقوع اتفاقات بد، احساس پریشانی و ناآرامی شدید
2. واکنش‌های شناختی مانند افکار تحریف‌شده منفی
3. واکنش‌های رفتاری مانند اجتناب از موقعیت فوبیک به شکل‌های گوناگون
4. واکنش‌های جسمی مانند گریه کردن، تنگی نفس و ناراحتی گوارشی

تشخیص فوبیا در کودکان

در صورتی که متوجه ترس شدید و واکنش غیرعادی فرزندتان در مواجهه با محرک‌ها یا شرایط خاصی شده‌اید، برای انجام ارزیابی دقیق و شروع پروسه درمان به یک روان‌شناس مراجعه کنید. هرچه زمان مراجعه زودتر باشد، درمان کوتاه‌تر و آسان‌تر انجام می‌گیرد؛ چراکه فوبیاها با گذشت زمان و اجتناب بیشتر کودک از رویارویی با محرک‌ها تشدید شده و مقاومت کودک در بهبودی بیشتر می‌شود.

روانشناس پس از بررسی وضعیت فعلی، سابقه سلامت جسمانی و روانی کودک، تاریخچه خانوادگی او و شناسایی محرک‌های ترس‌آور و نحوه واکنش‌دهی کودک به تشخیص‌گذاری وضعیت وی و معرفی درمان پیشنهادی می‌پردازد. همچنین ممکن است از آزمون‌های تشخیصی نیز استفاده شود. در صورت شدید بودن اضطراب کودک ممکن است نیاز به مصرف داروهای ضداضطراب وجود داشته باشد. از روانشناس کودک بخواهید در صورت نیاز، شما را به یک روان‌پزشک نیز ارجاع دهد تا وضعیت پزشکی و جسمانی کودک ارزیابی شود.

درمان فوبیا در کودکان

اگرچه فوبیا یکی از اختلالاتی است که وخامت آن با گذر زمان تشدید می‌شود؛ اما درمان‌پذیری آن بسیار بالا است. در ادامه روش‌های مؤثر درمان فوبیا در کودکان را معرفی می‌کنیم.

درمان فوبیا کودکان با روان‌درمانی

 درمان شناختی-رفتاری (CBT) به عنوان متداول‌ترین رویکرد در درمان انواع فوبیا، شامل مواجهه با محرک ترس‌آور به شکل واقعی یا ذهنی در شرایطی کنترل‌شده و تدریجی است. مواجهه تا زمانی که اضطراب در برخورد با محرک از بین برود و چرخه اجتناب او شکسته شود ادامه دارد. این درمان با تغییر و اصلاح نحوه پاسخ‌دهی کودک به موقعیت، علاوه بر رفع ترس و شرطی بودن کودک نسبت به محرک، به کاهش اضطراب کودک نیز کمک می‌شود. تمرکز این درمان همچنین بر شناسایی و تغییر افکار ناکارآمد نسبت به موقعیت هراس‌آور است.

درمان فوبیا در کودکان با دارو درمانی

 معمولاً روان‌پزشکان برای کنترل و کاهش اضطراب و پانیک ناشی از فوبیاهای بسیار شدید داروهای ضدافسردگی و ضد اضطراب تجویز می‌کنند. معمولاً در درمان فوبیای اجتماعی و هراس از محیط باز بیش از سایر انواع فوبیا از داروها استفاده می‌شود. داروهای فوبیا معمولاً یکی از موارد زیر هستند:

• مهارکننده‌های بازجذب سروتونین مانند سلکسا (سیتالوپرام)، زولافت (سرترالین)، پروزاک (فلوکستین) و پاکسیل (پاروکستین)
• مهارکننده‌های مونوآمین اکسیداز مانند ناردیل (فنالزین)
• بنزودیازپن‌ها مانند والیوم (دیازپام)، زاناکس (آلپرازولام)، کلوناپین (کلونازپام) و آتیوان (لورازپام)

درمان فوبیا کودکان با تکنیک‌هایی تن‌آرامی

 آموزش مهارت‌هایی مانند تنفس صحیح، ذهن‌آگاهی، مدیتیشن و ذهن‌آگاهی باعث می‌شوند کودک بیاموزد در صورت مضطرب شدن به‌خاطر فوبیا، چگونه آرامش خود را بازیابد.

برخورد صحیح با فوبیا در کودکان

رفتارهای نادرست باعث تشدید فوبیا در کودکان می‌شود. در مقاله با فوبیای کودکان باید:

• حامی کودک باشید و بدون قضاوت، ترس کودک را باور کرده و به جای انکار یا بی‌اهمیت جلوه دادن آن، به هیجان کودک اعتبار ببخشید.
• آماده گوش دادن به صحبت‌های کودک درباره نگرانی‌ها و فکرهایش باشید.
• جلسات درمان فوبیا در کودکان را با استمرار دنبال کنید و درمان را نیمه‌کاره رها نکنید.
• درصورتی که از جلسات خانواده‌درمانی استفاده می‌کنید یا روانشناس کودک به شما توصیه‌هایی می‌کند، در انجام آنها کوتاهی نکنید.
• در مورد وضعیت فوبیای کودک خود، با افرادی که معمولاً با آنها در ارتباط است (مانند دوستان، اعضای خانواده و کادر مدرسه) صحبت کرده و آن‌ها را در جریان وضعیت کودک بگذارید. گاهی طرح درمانی فوبیا در کودکان نیاز به هماهنگی و همکاری با مدرسه کودک را دارد.
• در صورتی که شروع واکنش‌های وحشت‌زدگی را در کودک مشاهده کردید، از آرامش و تسکین دادن کودک با استفاده از واژه‌های محبت‌آمیز و در آغوش کشیدن کودک بهره ببرید.
• در بازه‌های زمانی کوتاه از کودک دور شوید و بازگردید تا توانایی جدایی از والدین بدون اضطراب زیاد در آنها تقویت شود.
• در صورتی که کودک از تنهایی می‌ترسد یک روال روتین آرامش‌بخش برای زمان خواب ایجاد کنید.
• برای مواجهه و رویارویی کودک با ترس‌های خود شرایطی ایمن و حامی ایجاد کنید
• از مشاهده فیلم‌ها، انجام بازی‌های کامپیوتری و شنیدن داستان‌های ترسناک توسط کودک حتماً پرهیز کنید.

پیشگیری از فوبیا در کودکان

هیچ راه قطعی برای پیشگیری از درگیری با فوبیا وجود ندارد. با این حال تشخیص  مداخله زودهنگام برای درمان فوبیا، از وخیم شدن آن جلوگیری می‌کند. به طور کلی فوبیاها بسیار رایج هستند. اگر ترس‌های کودکتان در کیفیت و وضعیت زندگی آنها و شما خللی وارد نکرده است معمولاً نیاز به نگرانی وجود ندارد. اما در صورتی که نیاز می‌دانید درباره ترس‌های غیرطبیعی فرزندتان از متخصصان مشورت بگیرید.

تفاوت ترس با فوبیا در کودکان

ترس یکی از هیجان‌های اصلی در کودکان است که در پاسخ به محرک‌ها و موقعیت‌های خطرناک ایجاد می‌شود و بقای کودک را تضمین می‌کند. پاسخ به هیجان ترس در کودکان شامل 4 مؤلفه اساسی می‌شود:

1. مؤلفه بدنی: شامل تغییرات جسمی مانند فعال شدن سیستم سمپاتیک و ایجاد علائمی مثل افزایش ضربان قلب، تشدید تنفس، تنیدگی و لرزش عضلات، رنگ‌پریدگی، تعریق، گشاد شدن مردمک چشم‌ها، توقف فعالیت‌های گوارشی و ترشح آدرنالیت
2. مؤلفه شناختی: شامل افکار و انتظار مضطربانه درباره خطر و آسیب قریب‌الوقوع، اغراق و بزرگ‌نمایی درباره میران خطر وارده
3. مؤلفه هیجانی: احساس ترس، دلهره، وحشت، دلشوره، تهوع، انقباض معده و مورمور شدن
4. مؤلفه رفتاری: ایجاد رفتار جنگ و گریز، فرار، اجتناب، میخکوبی، پرخاشگری، رفتار آزاردهنده، کاهش اشتها

ترس‌های طبیعی در کودکان

در طی دوران رشد، بعضی از ترس‌ها طبیعی و متناسب با سن کودک هستند و با بزرگ شدن او، به تدریج رفع می‌شوند. برخی از این ترس‌های طبیعی به شرح زیر هستند:

اگر کودک دو سال یا کمتر سن داشته باشد:

• اشیا بزرگ
• جدایی و دوری از والدین
• چهره‌های ناآشنا
• صداهای بلند

اگر کودک بین سه تا شش سال داشته باشد:

• تاریکی
• صداهای عجیب و غریب
• تنها خوابیدن
• هیولاها و ارواح خیالی

اگر کودک بین هفت تا شانزده سال داشته باشد:

• چیزهای واقعی مانند آسیب‌ها
• عملکرد ضعیف در مدرسه
• مرگ و بیماری‌ها

سؤالات متداول