زمان تقریبی مطالعه: 16 دقیقه
دیابت به بیماری گفته میشود که در آن بدن قادر به ساخت هورمون مهمی به نام انسولین که مسئول کاهش قند خون است، نیست و در نتیجه آن قند خون بدون کنترل افزایش مییابد. دیابت دارای دو نوع ۱ و ۲ است که نوع ۱ آن بیشتر در کودکان دیده میشود. متأسفانه دیابت در کودکان یکی از رایجترین بیماریها به شمار میرود و تا این زمان درمان قطعی برای آن کشف نشده است؛ اما با انجام مراقبتهای لازم و تزریق انسولین میتوان تا حد زیادی آن را کنترل کرد. در این مقاله ما قصد داریم تا بیماری قند خون بالا در کودکان را به طور کامل مورد بررسی قرار دهیم تا پدر و مادرها نیز با به دست آوردن اطلاعات لازم نگرانی خود را کنترل کرده و به کودک خود کمک کنند. با ما همراه باشید.
دیابت در کودکان یا قند خون بالا در کودکان چیست؟
همانطور که گفتیم دیابت نوع ۱ رایجترین نوع بیماری قند خون بالا در خردسالان است و به نام «دیابت کودکان» هم رایج است؛ اما در موارد نادر ممکن است کودک به دیابت نوع ۲ نیز مبتلا شود؛ بنابراین بیاید تا کمی بیشتر با دو نوع این بیماری آشنا شویم.
دیابت نوع ۱ کودکان
کودکانی که دیابت نوع ۱ دارند نمیتوانند از گلوکز (نوع اصلی قند بدن) برای تولید انرژی استفاده کنند؛ زیرا بدن آنها تولید هورمون انسولین را متوقف کرده است. به طور معمول، پس از خوردن غذا، میزان گلوکز خون (قند خون) بالا میرود که باید پس از آن، لوزالمعده انسولین را به خون بفرستد. انسولین مانند کلیدی عمل میکند که درهای سلولهای بدن را برای ورود گلوکز باز میکند و سلولها انرژی لازم خود را از این طریق به دست میآورند.
در دیابت نوع ۱، پانکراس یا لوزالمعده انسولین نمیسازد. همانطور که گفتیم بدون انسولین، گلوکز نمیتواند وارد سلولها شود زمانی که بدن نتواند از این گلوکزها استفاده کند، قند در خون تجمع مییابد و پس افزایش قند خون از طریق ادرار دفع میشود. وجود قند بیش از حد در خون میتواند منجر به بروز مشکلات آنی یا طولانیمدت شوند که زندگی عادی فرد را با مشکل مواجه میکند؛ بنابراین شناسایی زودهنگام دیابت در کودکان بسیار مهم است.
دیابت نوع ۲ در کودکان
این نوع دیابت در کودکان در گذشته «دیابت بزرگسالان» نامیده میشد، زیرا ابتلای آن در کودکان بسیار نادر بود. با این حال، امروزه و با افزایش نرخ چاقی در دوران کودکی، تعداد بیشتری از کودکان به خصوص در سنین ۱۰ سالگی و غیره به این بیماری مبتلا میشوند. اکثر علائم نوع دوم دیابت در خردسالان مشابه دیابت نوع ۱ است و ممکن است به تدریج خود را نشان دهد. البته نوع دوم دیابت در کودکان با دیابت در بزرگسالان متفاوت است و در کودکان، کاهش عملکرد سلولهای بتا و ایجاد عوارض مرتبط با دیابت قدری سریعتر از بزرگسالان اتفاق میافتد.
علت بیماری دیابت در کودکان
دیابت در دوران کودکی میتواند علتهای مختلفی داشته باشد؛ زیرا عوامل زیادی وجود دارد که ممکن است بر بروز آن تأثیر بگذارد. به طور کلی پزشکان و محققان هنوز علت دقیقی برای شیوع و ابتلا به دیابت نوع ۱ کشف نکردهاند؛ اما بیشترین عامل اثرگذار را در ژنها و عوامل ژنتیکی میدانند که میتواند احتمال ابتلا به بیماری قند خون در کودکان را افزایش دهد.
در نوع دوم دیابت در کودکان بر خلاف نوع ۱ عوامل محیطی مانند مشکلات وزنی، تغذیه نامناسب و عدم تحرک کافی نقش مهمتری از عوامل ژنتیکی دارند؛ اما ابتلای یکی از اعضای خانواده و تولد از مادر مبتلا به دیابت در دوران بارداری (دیابت بارداری) یا سایر مشکلات پزشکی نیز میتواند کودک را در معرض خطر ابتلا به دیابت در سنین کودکی قرار دهد.
سن شروع دیابت در کودکان
قند خون بالا و دیابت در کودکان، به خصوص دیابت نوع ۱، میتواند در هر سنی شروع شود. این بیماری در بیشتر کودکان در سنین ۵ تا ۶ سالگی بروز کرده و اوج میگیرد یا در سنین ۱۱ تا ۱۳ سالگی خود را نشان میدهد. اغلب اولین علامت قند خون بالا افزایش دفعات ادرار کودک به خصوص در شب است و ممکن است باعث شود کودکی که آموزش دستشویی رفتن دیده دوباره شب ادراری را شروع کند. از جمله علائم کلیدی دیگر نیز باید به تشنگی و خستگی زیاد، کاهش وزن و افزایش اشتها نیز اشاره کرد.
شناسایی زودهنگام علائم دیابت نوع ۱ مهم است؛ زیرا سطح بالای قند خون و کم آبی ناشی از دیابت کنترل نشده میتواند برای کودک خطرناک باشد و باعث شود کودکان به انسولین و مایعات داخل وریدی در اورژانس اطفال یا بخش مراقبتهای ویژه نیاز پیدا کنند.
همانطور که پیش از این گفتیم دیابت نوع ۲ تا چند سال پیش تنها مختص به بزرگسالان بود؛ اما با امروزه با افزایش نرخ چاقی در میان کودکان و کاهش فعالیت بدنی آنها این نوع از دیابت نیز ممکن است در کودکان بالای ۱۰ سال نیز دیده شود.
نشانههای دیابت در دوران کودکی
نشانههای دیابت در کودکان با توجه به نوع آن متفاوت است که در ادامه به آن اشاره میکنیم:
علائم دیابت نوع ۱
شایعترین نشانههای نوع ۱ بیماری قند خون بالا در کودکان را به عنوان (۴T) میشناسند و عبارتند از:
- افزایش دفعات توالت رفتن: رفتن زیاد به توالت برای دفع ادرار، خیس کردن تخت توسط کودکی که سابقه شب ادراری نداشته و آموزش توالت رفتن را یاد گرفته است، بیدار شدن در شب به دفعات برای رفتن به توالت میتوانند از نشانههای قند خون بالا در خردسالان باشند.
- تشنگی زیاد: تشنه بودن و عدم توانایی در رفع تشنگی یکی از اصلیترین نشانههای بیماری دیابت در اطفال است. کودک دیابتی ممکن است بیشتر بخواهد یک نوشیدنی بنوشد، نوشیدنی را خیلی سریع تمام کند یا ممکن است متوجه شوید که بیشتر از حالت معمول مینوشند.
- خستگی: احساس خستگی بیشتر از حد معمول نیز از دیگر علائم دیابت در کودکان است. داشتن انرژی کمتر از حد معمول، تمایل نداشتن به بازی، انرژی کمتر برای ورزش و … در کودک را باید در صورت طولانی شدن جدی گرفت و مورد بررسی قرار داد.
- لاغری: کودکی که مبتلا به قند خون است معمولاً کاهش وزنی را تجربه میکند و یا لاغرتر از حد معمول به نظر میرسد.
درگیری بیش از حد معمول با عفونتها نیز اگرچه چندان شایع نیست اما میتواند نشانه ابتلای کودک به دیابت نیز باشد. علائم دیابت نوع ۱ در عرض چند روز یا چند هفته ظاهر میشود؛ بنابراین بهتر است در صورت مشاهده هر یک از این علائم باید کمک فوری پزشکی بگیرید.
البته بیماری دیابت نوع 1 یکی از بیماری های شایعی است که ریسک ابتلا به آن در کودکان سندروم داون بیشتر است.
علائم دیابت نوع ۲
بر خلاف دیابت نوع یک که علائم آشکاری دارد، این نوع از بیماری دیابت در کودکان ممکن است کمتر آشکار باشد و طی هفتهها یا ماهها رشد کند. اما به طور کلی برخی علایمی که در بالا گفتیم نیز میتواند در نوع نیز مشاهده شود. علائم این نوع دیابت در کودکان مانند بزرگسالان است، اما باز هم میتواند تفاوتهایی داشته باشد، مثلاً کودک به دلیل داشتن انرژی کمتر تمایلی به بازی کردن نداشته باشد یا نواحی تیره پوست، به ویژه در اطراف گردن یا زیربغل نیز شایع است.
مدیریت و کنترل قند خون بالا در کودکان
علم پزشکی هنوز هیچ درمان قطعی برای دیابت ارائه نکرده است؛ اما کودکان مبتلا به این بیماری در صورت کنترل میتوانند زندگی عادیای داشته باشند. در واقع مدیریت این بیماری بیشتر بر نظارت بر قند خون، درمانهایی مانند انسولین درمانی به صورت تزریقهای متعدد در روز یا از طریق پمپ انسولین و حفظ یک رژیم غذایی سالم متمرکز است.
کنترل دیابت در کودکان چندان هم سخت نیست و تنها با نگه داشتن قند خون در محدوده طبیعی خطر ابتلا به مشکلات سلامتی طولانی مدت مربوط به کنترل ضعیف دیابت کاهش مییابد. علاوه بر یک رژیم غذایی سالم، حداقل سی دقیقه ورزش در روز میتواند به کودکان کمک کند بیماری خود را نیز تا حد زیادی مدیریت کنند.
به طور کلی درمان دیابت در کودکان به شکل زیر خلاصه میشود:
- رژیم غذایی و ورزش
- برای دیابت نوع ۱، انسولین
- برای دیابت نوع ۲، متفورمین و گاهی انسولین یا لیراگلوتاید
آموزش و درمان فشرده در دوران کودکی و نوجوانی همچنین میتواند به دستیابی به اهداف درمانی که عبارتند از نرمال کردن سطح گلوکز خون و در عین حال به حداقل رساندن تعداد دورههای هیپوگلیسمی و جلوگیری یا تأخیر در شروع و پیشرفت عوارض کمک کند.
درمان بلند مدت دیابت در کودکان نیز به معنی اصلاح سبک زندگی است که شامل:
- حذف نوشیدنیهای حاوی قند غیرطبیعی و غذاهایی که از قندهای تصفیه شده و ساده ساخته شدهاند (مانند آبنباتهای فرآوری شده و شربت با فروکتوز بالا)
- حذف نکردن وعدههای غذایی
- پرهیز از ریزهخواری و تنقلات در طول روز
- کنترل پروتئین
- محدود کردن غذاهای پرچرب و پرکالری در خانه
- افزایش دریافت فیبر با مصرف بیشتر میوهها و سبزیجات
اما از آنجا که رژیم غذایی در کنترل قند خون نقش مهمی را بر عهده دارد، قصد داریم تا در ادامه به طور مفصل به بررسی تغذیه در کودکان دیابتی بپردازیم.
تغذیه مناسب کودکان مبتلا به دیابت
برخی از غذاها به طور مستقیم بر قند خون کودک شما تأثیر میگذارند و سایر غذاها به طور غیرمستقیم بر سطح قند تأثیر گذارند؛ بنابراین شما با درک این که چگونه غذاها بر قند خون فرزندتان تأثیر میگذارند، میتوانید به او کمک کنید تا آن را در محدوده سالم نگه دارد.
غذاهای حاوی کربوهیدرات که به طور مستقیم بر سطح قند خون عبارتند از:
- میوهها
- غلات مانند نان، برنج و ماکارونی
- برخی از محصولات لبنی مانند شیر یا ماست
- سبزیجات نشاستهای مانند سیبزمینی و ذرت
- غذاهای شیرین مانند آبنبات یا دسر
زمانی که کودک غذاهای با قند ساده میخورد، دستگاه گوارش آن را به قندی تجزیه میکند که وارد جریان خون میشود. سپس انسولین به مصرف قند و کاهش مجدد سطح قند خون کمک میکند.
مصرف پروتئینهای سالم مانند گوشت بدون چربی و تخممرغ، و چربیهایی مانند کره و روغن زیتون، نیز بر میزان قند خون تأثیر غیرمستقیم میگذارند؛ زیرا هضم را کند میکنند. کند شدن هضم بدان معناست که بدن کودک شما قند را کندتر جذب میکند که میتواند مقدار و زمان انسولین مورد نیاز کودک دیابتی را تغییر دهد.
تغذیه مناسب برای دیابت نوع ۱
همانطور که گفتیم دیابت نوع ۱ شایعترین نوع دیابت در کودکان است و چون به دلیل تغذیه نامناسب و یا تصمیمات دیگر در سبک زندگی ایجاد نمیشود، کودکان هیچ کنترلی بر ابتلای به آن، ندارند. اما با وجود این که دیابت نوع یک به دلیل رژیم غذایی ناسالم ایجاد نمیشود، برخی غذاها به روشهای مختلف بر قند خون تأثیر میگذارند؛ بنابراین مهم است که مراقب آنچه فرزندتان میخورد باشید.
مانند همه کودکان، کودکان مبتلا به نوع اول دیابت باید از رژیم غذایی غنیای بهرهمند شوند. رژیمی که مملو از غذاهای حاوی ویتامینها، مواد معدنی و غذاهای غنی از مواد مغذی باشد. برای حفظ سطح قند خون در محدوده طبیعی مهم است که کودک و والدین غذاها و نوشیدنیهای حاوی کربوهیدرات را بشناسند و از تأثیر آن آگاه باشند.
غذاهای سالم بسیاری وجود دارد که کودک شما میتواند برای کنترل سطح قند خون مصرف کند. خوردن غذاهای متنوع بسیار مهم است. غذاها و میان وعدههای سالم برای کودک مبتلا به دیابت نوع ۱ عبارتند از:
- سبزیجات تهیه شده به روشهای مختلف، از جمله بخارپز، برشته شده، در سالاد یا آغشته به سس یا هوموس
- میوههای تازه با بادامزمینی / کره آجیل و غیره
- محصولات لبنی مانند پنیر یا ماست یونانی
- تخممرغ به هر شکلی که کودک ترجیح میدهد
- گوشت بدون چربی از جمله مرغ و ماهی
- لوبیا، آجیل و دانهها
- کراکر گندم کامل با پنیر کمچرب
- غلات با فیبر بالا
برای داشتن تغذیه سالم، با فرزندتان کار کنید تا غذاهای جدید را امتحان کند و غذاهایی را که دوست دارد بیابد. با مشارکت دادن کودکان در تصمیمگیری برای برنامهریزی غذایی، میتوانید به آنها کمک کنید تا نسبت به عادات سالم خود احساس خوبی داشته باشند.
تغذیه مناسب برای دیابت نوع ۲
نوع دوم دیابت در کودکان با چاقی و مقاومت بدن به انسولین ارتباط دارد. سنگ بنای درمان، کار بر روی تغییرات سبک زندگی با رژیم غذایی و ورزش برای کاهش وزن است. برای کنترل دیابت نوع دو در کودکان، باید در سبک زندگی کل خانواده به جای اینکه فقط کودک یا نوجوان مبتلا به دیابت را متمایز کند، تغییراتی ایجاد شود. مشاوره تغذیه فردی و گروهی همراه با مصاحبه انگیزشی و رفتار درمانی از نمونه بهترین درمانها برای کودکان با قند خون بالا خواهد بود.
عوارض احتمالی بیماری قند خون در کودکان
قند خون بالا و دیابت در کودکان ممکن است عوارض کوتاه مدت و طولانی مدتی را داشته باشد. دیابت نوع یک میتواند باعث:
- کتواسیدوز: این اتفاق زمانی میافتد سطح قند خون بسیار بالا است و بدن شروع به ساخت کتون میکند. این یک وضعیت بسیار جدی است که نیاز به درمان فوری در بیمارستان، گاهی اوقات در بخش مراقبتهای ویژه دارد. در صورتی کودک شما فوراً تحت درمان قرار نگیرد، در معرض خطر کمای دیابتی قرار دارد. کودک مبتلا به کمای دیابتی به دلیل تورم مغزی هوشیاری خود را از دست میدهد؛ زیرا مغز به دلیل سطح بسیار بالای قندخون متورم میشود.
- قند خون پایین (هیپوگلیسمی): این اتفاق گاهی به عنوان واکنش انسولین نیز شناخته میشود و منظور زمانی است که سطح گلوکز خون خیلی پایین میآید.
برای پیشگیری از این عوارض ارائهدهنده مراقبتهای بهداشتی فرزندتان باید شما را برای مقابله با این اتفاقات راهنمایی کند.
علاوه بر آنچه گفتیم به طور کلی و با گذشت زمان، سطوح بالای قند خون میتواند به رگهای خونی آسیب برساند؛ بنابراین باید با متعادل کردن انسولین، رژیم غذایی و فعالیت به حفظ سطح قند خون در محدوده هدف کمک کرده تا از عوارض احتمالی زیر جلوگیری شود:
- مشکلات چشمی
- بیماری کلیوی
- آسیب عصبی
- مشکلات دندان و لثه
- مشکلات پوستی
- بیماری قلبی و عروقی
چطور به کودک دیابتی خود کمک کنیم؟
همانطور که فرزند شما بزرگتر و مستقلتر میشود، باید به او کمک کنید تا مسئولیت بیشتری در مراقبت از دیابت خود بپذیرد. کودکان بالای ۷ سال معمولاً مهارتهای حرکتی ظریفی دارند که میتوانند با نظارت بزرگسالان تزریق انسولین را شروع کنند. آنها همچنین میتوانند قند خون خود را چندین بار در روز با استفاده از نوارهای آزمایش ساده و شیمیایی و یک دستگاه کنترل قند بررسی کنند.
با این حال، این وظایف خودمراقبتی باید تحت نظارت والدین انجام شود تا اطمینان یابند دیابت در کودکان طبق دستورالعملهای پزشک تحت کنترل باقی میماند. زیرا درصورتیکه کودک بیش از حد انسولین مصرف کند قند خون او میتواند بسیار پایین بیاید (هیپوگلیسمی) که ممکن است منجر به لرزش، ضربان قلب سریع، حالت تهوع، خستگی، ضعف و حتی از دست دادن هوشیاری شود و اگر کودک شما انسولین بسیار کمی مصرف کند علائم اصلی دیابت (کاهش وزن، افزایش ادرار، تشنگی و اشتها) ممکن است عود کند.
ایجاد عادات خوب مدیریت دیابت در زمانی که کودک جوان است، تأثیر چشمگیری بر عادات مدیریتی او با افزایش سن خواهد داشت. بسیاری از جوامع همچنین دارای گروههای والدین فعالی هستند که والدین نگرانیهای مشترک را به اشتراک میگذارند و در مورد آنها بحث میکنند. از پزشک خود نیز میتوانید برای توصیه کمک بخواهید.
سؤالات متداول
دیابت نوع یک معمولاً در سنین ۵ تا ۶ سالگی و ۱۱ تا ۱۳ سالگی بروز میکند و دیابت نوع دو نیز در سنین ۱۰ سالگی شایع است.
علایمی مانند تشنگی بیش از حد، خستگی، افزایش تعداد دفعات ادرار ممکن است از نشانههای دیابت باشد که با مراجعه به پزشک و آزمایش قند خون این بیماری تشخیص داده میشود.
متأسفانه، هنوز علم پزشکی درمان قطعی برای دیابت ارائه نکرده است؛ اما با رعایت نکات و اصلاح سبک زندگی میتوان تا حد زیادی این بیماری را کنترل کرد.
