زمان تقریبی مطالعه: 16 دقیقه
امروزه بیش از قبل بر تقویت مهارت خودآگاهی در کودکان تأکید میشود زیرا روانشناسان و تحلیلگران این عامل را در موفقیت افراد بسیار تأثیر گذار میدانند. شاید از خود بپرسید خودآگاهی چیست و چرا این همه مهم به حساب میآید؟
در تعاریف متعدد آمده است که خودآگاهی داشتن درک قوی از افکار، احساسات، نقاط قوت، چالشها و آرزوهای آینده ماست. پرورش این مهارت بهخصوص برای کودکان و نوجوانان اهمیت بسیاری دارد زیرا علاوه بر این که در تمامی جنبههای فردی و اجتماعی زندگی تأثیرگذار است، بهنوعی موفقیت فرد را در آینده تأمین میکند. در واقع اگر بچهها درک بهتری از احساسات، اعمال و تواناییهای خود داشته باشند، میتوانند دست به انتخابهای بهتر و آگاهانهتری برای موفقیت خود در کلاس درس و خارج از آن بزنند.
از آنجا که مهارت خودآگاهی در کودکان بر روابط بین فردی کودک نیز تأثیراتی دارد و میتواند پیش زمینهای برای سایر مهارتهای ضروری زندگی مانند تصمیمگیری، مدیریت هیجانات و غیره باشد بیاید تا با هم بخوانیم چطور این مهارت را در کودکان خود تقویت کنیم.
مهارت خودآگاهی در کودکان چیست؟
مهارت خودآگاهی در کودکان نه فقط یک مهارت ضروری، بلکه یک نقطه قوت برای بزرگسالان نیز محسوب میشود. خودآگاهی در حقیقت به معنی توانایی هماهنگی و شناخت احساسات، افکار و اعمال خود است. زمانی که یک فرد خودآگاه باشد، نقاط قوت و چالشهای خود را درک میکند و میداند چه چیزی میتواند باعث پیشرفت او شود. این افراد همچنین تصویر واضحی از شخصیت خود دارند و به همین دلیل چندان تحت تأثیر نظر اطرافیان قرار نمیگیرند.
سازمان جهانی بهداشت، خودآگاهی را به عنوان یکی از ده مهارت زندگی میشناسد که بهزیستی را در همه فرهنگها ارتقا میدهد. بهطورکلی تقویت مهارت خودآگاهی به کودکان تواناییهایی از جمله موارد زیر را ایجاد میکند:
- شناخت نقاط قوت و چالشها
- درک نیازها و احساسات
- شناخت نیازها و احساسات دیگران
- درک تأثیر رفتار خود بر دیگران
- درس گرفتن از اشتباهات و طراحی یک مسیر رشد شخصی
مهارتSelf-awareness بهخصوص برای افرادی که متفاوت فکر میکنند و یاد میگیرند یا مشکلاتی خاص دارند نیز بسیار مهم است و زندگی را تا حد زیادی برای آنها آسانتر میکند. البته خودآگاهی در کودکان انواعی نیز دارد که در ادامه به آن میپردازیم.
انواع مهارت خودآگاهی در کودکان چیست؟
خودآگاهی در کودکان از آن دسته مهارتهایی است که به یکباره ایجاد نمیشود و نیاز به آموزش دارد. این فرآیند در واقع از دوران کودکی آغاز میشود؛ یعنی درست از زمانی که کودکان شروع به تشخیص و نامگذاری احساسات، نقاط قوت و چالشها، علاقمندیها و ناخوشایندهای خود میکنند. فرآیند شناخت خود همچنان که فرد رشد میکند نیز تکامل مییابد و در طول زمان پیشرفت میکند.
بهطور کلی باید بگوییم دو نوع مهارت خودآگاهی داریم که شامل خودآگاهی عمومی و خصوصی است. خودآگاهی خصوصی یعنی زمانی که افراد از چیزی در مورد خود مانند، اضطراب از خواندن با صدای بلند، آگاه هستند که ممکن است دیگران در مورد آن ندانند. در مقابل، خودآگاهی عمومی زمانی است که فرد از این که دیگران او را چگونه ارزیابی میکنند آگاه باشند. خودآگاهی عمومی تا سن ۵ سالگی شکل نمیگیرد زیرا قبل از آن، بیشتر بچهها متوجه نمیشوند که دیگران همیشه همان طور که نشان میدهند فکر و احساس نمیکنند.
مزایای آموزش خودآگاهی در کودکان
مشخص است که هر چه خودآگاهی در کودک افزایش پیدا کند، مزایای بیشتری را چه در زمان حال و چه زمان آینده برای او بهدنبال خواهد داشت. افزایش مهارت خودآگاهی در کودکان باعث میشود که آنها هم اعتماد به نفس بیشتری داشته باشند و هم احساس کارآمدی کنند. در نتیجه تقویت این مهارت، کودک میتواند شروع به تقویت مهارتهای دیگر مانند برقراری روابط مثبت و تصمیمگیری مسئولانه نیز کند.
البته باید به این نکته اشاره کنیم که آموزش و تقویت Self-awareness ممکن است قدری دشوار باشد اما با این حال، در نهایت نقاط عطفی در آموزش این مهارت وجود دارد که میتوانیم برای خود و فرزندانمان دنبال کنیم تا نتایج مثبت خودآگاهی بیشتر را تشخیص دهیم. در ادامه ما قصد داریم تا بهطور مفصل به مزایایی که آموزش این مهارت برای کودک شما بهدنبال دارد بپردازیم.
پرورش مهارت تفکر
زمانی که کودک خودآگاه باشد میتواند نقاط قوت و ضعف خود را بشناسد. این دانش به او کمک میکند تا برای خود هدفگذاری کند. در حقیقت افرادی که خود را میشناسند میدانند کجا برای رشد جا دارند. بدینترتیب شناخت نقاط قوت به فرد کمک میکند تا با تمرکز بر نقاط قوت خود، نقاط ضعف را نیز بهبود ببخشد.
خودآگاهی همچنین خلاقیت فرد را نیز افزایش میدهد. زیرا در صورتی که کودک با تواناییهای خود آشنا نباشد همواره در یک مسیر ثابت پیشمیرود و دیگر بهدنبال ریسکها نمیگردد. بنابراین با افزایش مهارت خودآگاهی در کودک، ما به عنوان والدین میتوانیم این الگو را برای فرزندانمان بسازیم.
برای آموزش این مهارت، والدین میتوانند به فرزندشان کمک کنند تا با آگاهی در مورد علایق خود یک مهارت جدید را یاد بگیرد. یادگیری یک مهارت جدید یا غلبه بر نقطه ضعف اگرچه ممکن است دشوار به نظر برسد، اما حقیقت این است که رشد و راحتی نمیتوانند در کنار هم باشند. خودآگاهی در کودکان به آنها یادآوری میکند که بیش از آنچه که میتوانند تصور کنند توانایی دارند و این مفهوم یعنی گاهی باید برای رشد از نقطه امن خود خارج شوند.
بهبود اعتماد به نفس
همه والدین دنبال راههای افزایش اعتماد به نفس فرزندشان میگردند. به همین دلیل باید بگوییم تقویت خودآگاهی در کودکان یکی از بهترین روشهای افزایش اعتماد به نفس است. در این مورد، زمانی که فرزند شما از احساسات خود آگاهتر شود میتواند آنها را به روشی مثبت تنظیم و از هیجانات بهعنوان یک پل و نه یک مانع برای رشد استفاده کند.
همچنین کودکانی که از مهارتها و تواناییهای خود آگاهی دارند میتوانند مسائل چالشبرانگیزتری را پشت سر بگذرانند. برای مثال زمانی که دانشآموزان شمارش و تشخیص اعداد را تمرین میکنند و سپس به سراغ انجام یک بازی ریاضی با استفاده از مهارتهایی که آموخته بودند میروند، این کار را با شوق و علاقه انجام میدهند. زیرا به توانایی خود در به کار بردن این مهارت در موقعیت جدید اطمینان دارند.
مهارت خوش بینی
والدین باید به بچهها کمک کنند تا نسبت به پذیرش چالشها خوشبین باشند. چه این چالش درگیری با همکلاسی است که آنها را عصبانی کرده یا یک تکلیف امتحان درسی که ناامیدکننده بوده، کودک باید یاد بگیرد که اینها بخشی از زندگی هستند. بدین ترتیب، به کمک مهارت خودآگاهی کودکان میتواند افکار مثبت و منفی خود را تشخیص و تمایز دهد و آنها را در جهت مفید و سازنده هدایت کنند.
والدین نیز میتوانند با به اشتراک گذاشتن احساسات خود با صدای بلند به فرزندان خود کمک کنند تا نحوه تبدیل افکار منفی به مثبت را یاد بگیرند. برای مثال میتوانید به فرزند خود بگویید: «من از این که باران بارید احساس ناراحتی کردم چون انتظار داشتم که به پارک برویم، اما حالا که نمیتوانیم آن کار را انجام دهیم میتوانیم با هم پازل جدیدی که خریدهایم را بسازیم».
آموزش مهارت خودآگاهی به کودکان
پیش از این که به سراغ آموزش مهارت خودآگاهی در کودکان برویم باید این نکته را روشن کنیم که روبهرو شدن با خود یا همان یادگرفتن خود حتی برای بزرگسالان کار آسانی نیست و این موضوع در ابتدا ممکن است برای کودکان قدری دلهرهآور نیز باشد. همچنین توجه داشته باشید که آموزش خودآگاهی با خودکارآمدی متفاوت است اما با یادگیری Self-awareness مهارت خودکارآمدی کودک نیز تقویت میشود.
بدین ترتیب، آنچه در آموزش خودآگاهی به کودک یاد بدهید شامل:
شناخت خود
کودک شما باید بتواند احساسات خود را شناسایی کند و آنها را از هم تمایز دهد. یادگیری تفاوت بین ناامیدی و خشم به کودک کمک میکند تا کنترل احساسات خود را بهدست بگیرد و نه این که احساسات او را هدایت کنند. با تشخیص پیوند بین احساسات، افکار و اعمال خود، چه در دوران کودکی و چه بزرگسالی افراد میتوانند از احساسات خود آگاه باشند و به آنها واکنش مناسب نشان دهند.
صادق بودن با خود
به کودک خود بیاموزید که صادقانه به خود نگاه کند و هر آنچه هست را بپذیرد. بسیاری از ما به خودمان دروغ میگوییم و این باعث میشود تا به شخصی تبدیل شویم که نیستیم! صادق بودن با خود میتواند به کودک کمک کند به تعریف، بازخورد و انتقادهایی که از سمت دیگران میآید به طور آشکار و جدی پاسخ دهند. پذیرش خود همچنین به آنها میآموزد که هر دو ویژگیهای مثبت و منفی را در طبیعت خود ببینند و آنها را به رسمیت بشناسند.
شناخت نقاط قوت و ضعف
این که کودک شما توانایی کافی برای دیدن خود، تقویت کاستیها و پذیرش نقاط قوت را داشته باشد، یک عامل مهم برای اعتماد به نفس او خواهد بود. دانستن این که اعتراف به اشتباه یا درک نکردن چیزی اشکالی ندارد، کودکان را برای رشد آماده میکند. همچنین آگاهی از استعدادها نیز باعث میشود تا کودک سمت کارهایی که در آنها موفق خواهد بود برود و این نیز اعتماد بهنفس و احساس کارآمدی او را بهبود میبخشد.
شناخت اهداف و علایق
تمامی آنچه تا اینجا از خودآگاهی در کودکان گفتیم، مهارتهایی بود که کودک را به احساس خودکارآمدی میرساند. کودک باید علاقمندیهای خود را بشناسند و اهداف خود را چه کوچک و چه بزرگ در مسیر رسیدن به آنها بچیند. در نهایت، حرکت در جهت علایق و آرزوها باعث میشود کودک فردی شاد و موفق در آینده باشد.
راهکارهای تقویت خودآگاهی کودکان در خانه
کودکان بسیار زودتر از آنچه تصور میکنید از خود آگاه میشوند. بهطور معمول تا سن پنج سالگی کودکان اطلاعات چندانی از تواناییهای خود ندارند اما پس از این سن آنها بهخوبی میتوانند به خودشناسی برسند. به همین منظور، شما باید از سنین پایین فعالیتهایی که به شناخت استعدادها و تواناییهای کودک کمک میکند و در نهایت او را در مسیر خودآگاهی سوق میدهد بپردازید.
در ادامه شما میتوانید فعالیتهایی که به افزایش خودآگاهی در کودکان کمک میکند را پیدا کنید.
امتحان کردن فعالیت های جدید برای افزایش مهارت خودآگاهی در کودکان
بچهها به فرصتهای زیادی نیاز دارند تا چیزهای مختلف را امتحان کنند و بفهمند که بیشتر به چه چیزی علاقه دارند. البته مهم است که کودک شما بداند مجبور نیست که در همه کارها خوب باشد یا همه چیزهایی که انجام میدهد را دوست بدارد؛ بلکه هدف ما از امتحان کارهای تازه این است که علایق کودک را کشف کنیم و بشناسیم. حال برای این که به کودک کمک کنید علاقمندیهای خود را پیدا کند میتوانید بهسراغ کارهای جدیدی که پیش از این نمیرفتید بروید.
برای مثال ژانرهای مختلف موسیقی را پخش کنید، انواع مختلف کتابها را بخوانید و فعالیت هایی را تشویق کنید که کودک ممکن است پیش از این آنها را امتحان نکرده باشد. هر کار جدید فرصتی برای کودک خواهد بود تا در مورد این که چه کسی است یاد بگیرد.
لیست خوبی های من
یکی راهکارهای تقویت خودآگاهی کودکان این است که از کودک بخواهید فهرستی از چیزهایی که در مورد خودش دوست دارد بنویسد. اگر کودک نمیداند چه چیزی را در لیست بنویسد، برای کودکان کوچکتر میتوانید پیشنهاد کنید تا جملاتی مانند «من شاد هستم» یا «من خیلی خوب توپ بازی میکنم» را بنویسند. از کودکان بزرگتر نیز میتوانید بخواهید تا خصوصیات خود را با جزئیات بیشتری یادداشت کنند.
در نهایت زمانی که فهرست تکمیل شد، لیست را در جایی قرار دهید که در معرض دید کودک باشد تا او نکات مثبتی را که در خود میبینند بهیاد داشته باشد و آنها را تقویت کند. همچنین کودک میتواند کارهای جدیدی که دوست داشته را نیز بهمرور به لیست اضافه کند.
ساختن مجله احساسات
بسیاری از کودکان درک سادهای از احساسات دارند اما باز هم برای این که بهطور کامل با احساسات عمیقتر آشنا شوند نیاز به آموزش دارند. بنابراین بهعنوان یکی از راهکارهای تقویت مهارت خودآگاهی در کودکان، شما میتوانید در مرحله اول توضیحاتی در مورد این که احساسات سطوح مختلفی دارند (مثلا از طیف کمی قابل تحمل تا آزاردهنده برای احساس عصبانیت) به کودک بدهید و در مورد این که چگونه انسانها میتوانند چندین هیجان را همزمان تجربه کنند بحث کنید.
حال که کودک به خوبی با احساسات آشنا شد از او بخواهید تا یک دفترچه خاطرات احساسات بسازد و آنچه در طول روز تجربه میکند را در این دفتر بنویسد یا نقاشی کند. برای کودکانی که کم سنتر هستند چسباندن چهرههای شکلک میتواند راهحل خوبی باشد و برای کودکان بزرگتر، یک مجله دیجیتال که در تبلت او است روش مناسبی خواهد بود. در مجموع وقت گذاشتن برای یک ارزیابی عاطفی روزانه به کودکان اجازه میدهد تا احساسات خود را درک و کشف کنند و در آینده بتوانند کنترل مناسبی بر آنها داشته باشند.
آرزوها و هدف های من
دستیابی به اهداف و مقاصدی کودکان برای خود معین کردهاند به آنها موفقیتهایی برای جشن گرفتن میدهد و باور آنها را در مورد خود تقویت میکند. برای این که کودک بتواند آرزوهای خود را بشناسند و اهداف خود را بر اساس آنها تعیین کند، میتوانید از او بخواهید که یک هدف واقعبینانه را مشخص و مراحلی را که میتواند برای رسیدن به آن اهداف بردارند، یادداشت کنند. بهتر است این کار را با اهداف کوچک و قابل دسترس شروع کنید تا کودک به توانایی خود مطمئن شود.
در مراحل بعدی از این تکلیف ممکن است در نظر داشته باشید که هدف بلند مدتی را برای کودک در نظر بگیرید که در طول سال برای آن تلاش کند و رفتارها و برنامههای خود را بر اساس آن شکل دهد.
توجه به نیازهای من
بهعنوان انسان، همه ما نیازهای یکسانی داریم که پیش از این آبراهام مزلو در نظریه سلسله مراتب نیازهای خود آنها را شرح داده است. در این نظریه، نیازهای اساسی انسان بهترتیب شامل نیازهای فیزیولوژیک، نیاز به امنیت، تعلق و عشق، عزت، و آخرین نیاز، خودشکوفایی معرفی شدهاند.
بههمین منظور، از آنجا که کودکان سطوح بالایی از احساسات را تجربه میکنند آموزش دادن در مورد احساسات از سنین کودکی اهمیت دارد. در واقع باید به کودکان آموزش داده شود تا تشخیص دهند که کدام یک از نیازهایشان برآورده شده و کدام یک نشده است. برای مثال، کودک ممکن است به دلیل برآورده نشدن نیازش به خواب و امنیت احساس اضطراب کند، یا به دلیل نیازش به عشق و تعلق ناراحت که تامین نشده ناراحت باشد.
توجه به نیازها و شناسایی نیازهایی که تاکنون برآورده نشده به کودکان کمک میکند تا منشا مشکلات خود را بهطور دقیق بدانند و انرژی خود را در مسیر نادرست خرج نکنند.
چرا افزایش مهارت خودآگاهی در کودکان اهمیت دارد؟
همه ما وقتی شخصیت خود را به خوبی میشناسیم، حس خوبی نسبت به خودمان داریم. مهارتهایی مانند خودآگاهی به ما کمک میکنند تا علاوه بر شناخت خود، با احساسات و فرآیندهای آنها آشنا باشیم و اجازه ندهیم که زندگی را برای ما دشوار کنند. در حقیقت به همین دلیل است که تقویت مهارت خودآگاهی از سنین کودکی اهمیت دارد زیرا هرچه مدت زمان بیشتری را برای توجه به احساسات و شناخت آنها صرف کنیم نتایج بهتری میگیریم و راحتتر میتوانیم رفتارهایمان را با احساسات منطبق کنیم.
بدین ترتیب، کمک به کودکان برای شناخت و تمرین خودآگاهی باعث بهبود اعتماد به نفس، طرز فکر رشد و خوشبینی آنها در زندگی میشود. آگاهی از این که چه کسی هستیم و چه احساسی داریم اولین گام اساسی برای یادگیری عاطفی اجتماعی است و به کودکان ابزارهایی را میدهد که برای رسیدن به اهداف و موفقیت در زندگی به خود مدیریتی، آگاهی اجتماعی، مهارتهای ارتباطی و تصمیمگیری مسئولانه نیاز دارند.
سوالات متداول
مهارت خودآگاهی در کودکان در افزایش اعتماد به نفس، تفکر خلاق، مدیریت هیجانها و شناخت نیاز در کناربسیاری دیگر از مهارتهای ضروری زندگی نقش بسیار مهمی دارد. این مهارت بهنوعی تعیینکننده زندگی آینده کودک است.
تقریبا از سن پنج سالگی آغاز میشود. کودک با مقابله با چالشهای زندگی و حضور در اجتماع به شناخت نسبی از خود میرسد که والدین باید تلاش کنند با بازیهای مناسب این مهارت را تقویت کنند.
تمرین و راهکارهای بسیاری از جمله شناخت نقاط ضعف و قوت، طراحی لیست احساسات، تجربه کارهای جدید و.. میتواند مهارت خودآگاهی در کودکان را افزایش دهد.