زمان تقریبی مطالعه: 15 دقیقه
در سال ۱۹۹۳ یونیسف به همراه یونسکو، دو بنیاد جهانی آموزش و منافع کودکان، ده مهارت را به عنوان مهارت ضروری زندگی که تمامی کودکان جهان باید آن را بیاموزند معرفی کردند. این مهارت‌ها که به عنوان مهارت های دهگانه زندگی شناخته می‌شوند در واقع مجموعه‌ای از مهارت‌های شخصی و شایستگی‌های روانی-اجتماعی است که برای زندگی اکنون و آینده کودکان ضروری خواهد بود.
یونیسف و یونسکو با ارائه این راهنمای بهداشت روان بر این باور تأکید داشتند که هر کودکی در جهان باید این ده مهارت ضروری را فرا بگیرد تا در زندگی آینده خود مشکلات را به مؤثرتری حل کند.
مهارت های ده گانه زندگی از آنجا که نقش مهمی در اعتماد به نفس و عزت نفس کودک نیز دارند، بر سلامت روان کودک در آینده نیز تأثیر مستقیم می‌گذارد. در ادامه این مقاله ما به بررسی چیستی این مهارت‌ها و چگونگی آموزش آن به کودکان می‌پردازیم. با ما همراه باشید.
لزوم آموزش مهارت های دهگانه زندگی در سنین کودکان
همه والدین از همان روزهای آغازین زندگی فرزندشان به دنبال آموزش انواع مهارت‌ها به او هستند. اما آیا هیچ یک تعریف درستی از مهارت می‌دانند؟ در واقع برای این که بتوانیم مهارت‌های دهگانه ضروری را به کودک خود آموزش دهیم، ابتدا باید ببینیم تعریف مهارت چیست.
طبق تعریف سازمان جهانی بهداشت، مهارت‌های زندگی این گونه تعریف می‌شود: «توانایی‌های رفتار سازگارانه و مثبت که افراد را قادر می‌سازد تا به طور مؤثر با خواسته‌ها و چالش‌های زندگی روزمره برخورد کنند.»
همچنین تعریف یونیسف از مهارت بدین شکل است: «یک رویکرد تغییر رفتار یا توسعه رفتار که برای رسیدگی به تعادل سه حوزه طراحی شده است: دانش، نگرش و مهارت.»
علاوه بر تعاریف مهمی که این دو سازمان از مهارت ارائه دادند، تأکید دیگر آنها بر یادگیری مهارت‌های دهگانه زندگی فردی و اجتماعی در سنین کودکی بود. متخصصان روانشناسی معتقدند، بهترین زمانی که افراد می‌توانند مهارت‌های زندگی را بیاموزند سنین نوجوانی و کودکی است زیرا مغز در این سنین انعطاف‌پذیر بوده و کودکان و نوجوانان سرعت یادگیری بالاتری نسبت به دیگران دارند. به همین دلیل، کسانی که از سنین کودکی در معرض یادگیری مهارت‌های زندگی قرار می‌گیرند، در آینده توانایی اجتماعی و روانی بهتری دارند و با چالش‌های زندگی به شکل سازگارانه‌تری مواجه می‌شوند.
مهارت های دهگانه زندگی از نظر سازمان جهانی بهداشت
البته که مهارت‌های زندگی که هر فرد باید بیاموزد در هر کشور و منطقه به فرهنگ و اعتقادات آن بخش وابستگی دارد اما به گفته سازمان جهانی بهداشت، همه افراد جهان باید ده مهارت پایه و ضروری را که در تمام جهان ثابت است را بیاموزند. یادگیری این مهارت‌ها در واقع نگرش فرد به زندگی را تغییر می‌دهد و علاوه بر افزایش مهارت‌های اجتماعی مثبت، باعث کاهش رفتارهای ناهنجار و تمایل به مواد مخدر و خودکشی نیز می‌شود.
بدین ترتیب مهارت‌های دهگانه زندگی که همه افراد باید بیاموزند شامل:
- مهارت حل مسئله
- مهارت تفکر انتقادی
- مهارت برقراری ارتباط مؤثر
- تصمیم‌گیری
- تفکر خلاق
- مهارت‌های روابط بین فردی
- مهارت‌های ایجاد خودآگاهی
- مهارت همدلی
- مقابله با استرس و هیجانات
- خودآگاهی و عزت نفس و اعتماد به نفس
این مهارت‌های دهگانه زندگی که گفتیم مهارت‌هایی بود که تمامی افراد جهان در سنین مختلف باید آنها را بدانند. اما زمانی که صحبت از کودکان به میان می‌آید با نیازها و درک متفاوتی روبه‌رو هستیم. ما قبول داریم که آموزش مهارت‌های زندگی به کودکان قدری دشوار است اما می‌توانیم آنها را با کودکان تمرین و تبدیل به بخشی از زندگی کنیم. اما چطور؟
برای این که بدانید فرزند شما در چه سطحی از مهارت‌های دهگانه زندگی قرار دارد، ابتدا باید یک سری سؤال در مورد فرزندتان از خود بپرسید:
- آیا فرزند شما مستقل است؟
- آیا او می‌تواند از خودش مراقبت کند؟
- آیا فرزند شما آداب و اصول پایه را میداند؟
- آیا فرزند شما به خوبی با دیگران ارتباط برقرار می‌کند؟
- به نظر شما فرزندتان مهارت‌های لازم برای حل مشکلات را دارد؟
در صورتی که اغلب پاسخ‌های شما «خیر» بود باید بدانید که تا به اینجا درست عمل نکردید! در واقع برخلاف باور بسیاری از والدین که معتقدند آموزش همه چیز بر عهده مدرسه است، آموزش بخش اعظمی از مهارت‌های زندگی کودکان به عهده والدین بوده و در خانه انجام می‌شود. پس بهتر است هرچه زودتر برای آموزش این مهارت‌ها دست به‌کار شوید.
حقیقت مهم دیگری که باید بگوییم این است که آموزش مهارت‌های دهگانه زندگی حتی از پیشرفت تحصیلی در زندگی کودک اهمیت بیشتری دارد. زیرا در هیچ کتابی به کودک شما در مورد نحوه مقابله مؤثر با مشکلات آموزشی داده نمی‌شود. اغلب مهارت‌های زندگی بر اثر تجربه و تمرین به دست می‌آید و هرچه فرد به طور اصولی‌تر و هدفمندتر به سراغ این مهارت‌ها برود، نتیجه بهتری خواهد گرفت.
اما بیاید ببینیم مهارت‌های دهگانه زندگی که برای زندگی امروز و آینده کودک ضروری شمرده شده چه مهارت‌هایی است.
مهارت دهگانه زندگی برای کودکان
تا به اینجا در مورد ضرورت یادگیری ده مهارت تعیین‌کننده خواندیم اما اکنون وقت آن رسیده تا ببینیم این مهارت‌ها چیست و چطور می‌توانیم به کودک آنها را آموزش دهیم. مهارت‌های فراوانی وجود دارند که کودکان می‌توانند به کمک یادگیری آنها سلامت روان بهتری داشته باشند و تصمیمات بهتری را در زندگی بگیرند. اما ما قصد داریم آنچه یونیسف به عنوان مهارت‌های دهگانه زندگی معرفی کرده را در این مقاله به ترتیب مورد بررسی قرار می‌دهیم.
1- مهارت تصمیم گیری: بهترین انتخاب در زمان چالش
تصمیم‌گیری یکی از اولین و البته مهم‌ترین توانایی از دسته مهارت‌های دهگانه زندگی است که کودک باید بیاموزد. در واقع باید به جرئت پراهمیت و تأثیرگذارترین مهارت بر زندگی کودک است زیرا تصمیمات هستند که زندگی ما را می‌سازند. همانطور که می‌دانید یک تصمیم اشتباه می‌تواند چندین جنبه از زندگی را تحت شعاع قرار دهد همانطور که یک تصمیم درست می‌تواند فرد را به دستاوردهای بزرگی برساند.
زمانی که فردی در موقعیت مهمی از تصمیم‌گیری میان چند گزینه قرار می‌گیرد، علاوه بر این که باید احساسات خود را کنترل و مدیریت کند باید جسارت و ریسک‌پذیری لازم را نیز برای مواجه با تغییر داشته باشد. به همین دلیل کودک مهارت تصمیم‌گیری را باید به وسیله آزمون و خطا بیاموزد تا نقاط قوت و ضعف خود را بشناسد و بداند کدام احساس در زمان تصمیم‌گیری بر او غلبه دارد.
برای آموزش مهارت تصمیم‌گیری شما می‌توانید از کودک بخواهید میان لباس قرمز و سفید یک رنگ را برای پوشیدن انتخاب کند. در زندگی روزانه ما چیزهای زیادی برای انتخاب وجود دارد و هر تلاش کوچک شما در واقع می‌تواند مهارت تصمیم‌گیری کودک را توسعه دهد. به یاد داشته باشید علاوه بر آموزش انتخاب کردن، همچنین در مورد مزایا و معایب تصمیمی که توسط کودک گرفته شده به او بگویید و هر زمان که نیاز بود او را راهنمایی کنید.
2- مهارت تفکر خلاق: متفاوت فکر کن
مکمل مهارت تصمیم‌گیری، تفکر خلاق است. تفکر خلاق جزو مهارت‌های ذهنی به شما می‌رود که به فرد کمک می‌کند در مورد مسائل با نگاه منحصربه‌فرد خود بیاندیشد. در این مهارت فرد با برقراری ارتباط میان تجربیات گذشته و اتفاق اکنون، به یک راه‌حل نوین می‌رسد. تفکر خلاق فرد را در برابر افکار جدید انعطاف‌پذیر می‌کند و در نهایت منجر به پیشرفت او می‌شود. همانطور که در این دنیای پیچیده همه باید تصمیم‌گیری را یاد بگیرند و بر اساس آن اطلاعات را تجزیه و تحلیل کنند، تفکر خلاق نیز باید در برنامه تدریس مهارت‌های دهگانه زندگی به کودکان جای گیرد.
برای این که خلاقیت و تفکر فرزند خود را افزایش دهید، بازی بهترین گزینه است. بازی‌هایی مانند نقاشی و بازی‌های تخته‌‌ای گزینه مناسبی برای آموزش این مهارت خواهند بود. علاوه بر این بازی آزاد با سایر کودکان می‌تواند در پرورش تفکر خلاق کودک نقش مهمی داشته باشد.
3- مهارت حل مسئله: مواجه مؤثر با مشکلات روزمره
مهارت حل مسئله از آن دست مهارت‌های دهگانه زندگی است که علی‌رغم اهمیت آن حتی بسیاری از ما بزرگسالان نیز فاقد آن هستیم و در اکثر موارد از مسیری آسیب‌زا برای حل مسئله اقدام می‌کنیم. به همین دلیل است که از سنین کودکی فرد باید بداند که چگونه مشکلات اساسی را که ممکن است در زندگی روزمره پیش بیاید، حل کند. کودکان همچنین باید مهارت‌های پیچیده‌تری برای حل مسئله بیاموزند تا بتوانند با موقعیت‌های دشوار آینده مانند تعارضات محل کار و خانه بدون احساس خستگی یا اضطراب کنار بیایند.
افرادی که توانایی حل مسئله ضعیفی دارند همچنین اغلب از احساس ناکارآمدی و اعتماد به نفس ضعیف نیز شکایت می‌کنند. بدین ترتیب مشکلات حل نشده باقی می‌مانند و ممکن است فرد برای رهایی از بار آنها به راه‌های ناسالم‌تری مانند مصرف مواد مخدر و الکلی روی آورد.
برای آموزش مهارت حل مسئله، بازی «چه کنیم اگر» یکی از بازی‌های مفید است. در این بازی شما یک موقعیت یا مشکل فرضی را برای کودک خود بازگو می‌کنید و از او می‌خواهید تا به حل آن بپردازد.
4- تفکر انتقادی: هر چیزی را به آسانی قبول نکن!
تفکر انتقادی زمانی اتفاق می‌افتد که کودکان از دانش و تجربیات موجود خود و همچنین مهارت‌های حل مسئله خود برای انجام کارهایی مانند توضیح اتفاقات، ارزیابی و نظردهی، درک دیدگاه دیگران و پیش‌بینی آینده استفاده کند. برخلاف انواع دیگر تفکر، تفکر انتقادی به طور طبیعی در انسان وجود ندارد و باید با استفاده از آزمون و خطا آن را ایجاد کرد. تفکر انتقادی یکی از ضروری‌ترین مهارت‌های دهگانه زندگی فرد است که به او کمک می‌کند تا با استدلال و منطق به قضاوت مسائل بنشیند.
5- توانایی مقابله با استرس: آموزش استرس مثبت
از آنجا که استرس تبدیل به عضوی جدانشدنی از زندگی امروزی شده است، مهارت مقابله با استرس را باید مهم‌ترین مهارت‌های دهگانه زندگی دانست. استرس واکنش طبیعی بدن در هنگام رویارویی با اتفاقات ناگهانی در زندگی است و در واقع برای بقای انسان ضروری به شمار می‌رود. این یعنی ما نمی‌توانیم استرس را از زندگی حذف کنیم. در مقابل استرس اگر برای مدت طولانی با فرد باشد و از بین نرود می‌تواند تهدیدی برای سلامت جسم و روان فرد باشد؛ به همین دلیل سازمان جهانی بهداشت مقابله با استرس را از مهم‌ترین مهارت‌های زندگی نوجوانان و کودکان معرفی کرده است.
کودکان باید بدانند که چگونه با موقعیت‌های استرس‌زا مانند رد شدن در امتحان یا درگیری در مدرسه برخورد کنند. آنها همچنین باید یاد بگیرند که چگونه از نظر عاطفی از خود مراقبت کنند و چطور مشکلات را به درستی پشت سر بگذارند.
برای آموزش مقابله با استرس در کودکان می‌توانید تکنیک‌های مختلف آرامش، مانند تنفس عمیق یا مدیتیشن، را به کودک بیاموزید تا یاد بگیرد چگونه با استرس مقابله کند. به ورزش و داشتن یک رژیم غذایی سالم نیز با بهبود خلق و خو و سلامت کلی می‌تواند در کاهش استرس مفید باشد.
ما در مقاله استرس در کودکان و روش‌های مدیریت آن مفصل به توضیح این مطلب پرداخته‌ایم.
6- همدلی: درک احساسات دیگران
همدلی یعنی شناخت احساسات دیگران و توجه به نظرات آنها به منظور کمک یا درک موقعیتی که در آن قرار دارند. همدلی یکی از مهارت‌های دهگانه زندگی است که در برقراری روابط اجتماعی و پیدا کردن دوستان نقش مهم و تعیین‌کننده‌ای دارد و به همین دلیل اکثر افراد که توانایی همدلی خوبی دارند از موقعیت اجتماعی بالاتری برخوردار هستند.
برای آموزش مهارت همدلی فرزندتان را تشویق کنید تا به مشکلات از دیدگاه دیگران نگاه کند. فرض کنید کودک با چند شکایت از دوستانش آمده است. به او بگویید از دیدگاه دوستش فکر کند تا بتواند در حل مشکلات موفق عمل کند. از او بپرسید که به نظرش در موقعیت‌های مختلف افراد چه احساساتی دارند تا با تشخیص درست احساسات بتواند روابط همدلانه بهتری با دیگران شکل دهد.
7- خودآگاهی: من چه کسی هستم؟
خود آگاهی به معنی شناخت کلی خصوصیات و ویژگی‌های خود است. خودآگاهی به این منظور در مهارت‌های دهگانه زندگی قرار گرفته که به فرد کمک می‌کند تا نقاط قوت و ضعف خود را بشناسد و با توجه به آنها تصمیم بگیرد. خودآگاهی از این نظر اهمیت دارد که در هنگام مشکلات و سختی‌ها، فرد بتواند به خوبی احساسات خود را مدیریت و کنترل کند و تصمیمات منطقی بگیرد تا ضرر به حداقل برسد. این مهارت همچنین نقش مهمی در افزایش اعتماد به نفس و کاهش افکار منفی نیز دارد.
8- روابط بین‌فردی: اصول زندگی در یک اجتماع
انسان موجودی اجتماعی است و باید همیشه با دیگران در تعامل باشد. روابط فردی و اجتماعی در واقع تأمین‌کننده نیازهای فرد بوده و برای سلامت روان او ضروری به شمار می‌روند. برای این که بتوانید به آموزش روابط بین‌فردی در پرورش مهارت دهگانه در کودک بپردازید، باید بدانید روابط فردی به دو بخش کلامی و غیرکلامی تقسیم می‌شوند و هر دو به یک اندازه در این مهارت اهمیت دارند.
مهارت برقراری روابط بین فردی همچنین تأثیر مستقیمی بر اعتماد به نفس کودک دارد زیرا به او در سازگار شدن با همسالان و محیط‌های جدید کمک می‌کند. بازی‌های جمعی و ورزش‌ها همگی از دسته فعالیت‌هایی هستند که منجر به تقویت روابط بین‌فردی می‌شوند.
در مقاله هوش بین فردی کودکان می‌توانید با اهمیت و ضرورت و چگونگی تقویت این هوش در کودکانتان بیشتر آشنا شوید.
9- برقراری ارتباط مؤثر
کودکان باید اهمیت حفظ روابط سالم را بیاموزند تا بتوانند با داشتن شبکه‌های حمایتی در اطراف خود بزرگ شوند. این یعنی کودک باید رفتارهایی مانند نحوه مهربانی و احترام نسبت به دیگران، بخشیدن اشتباهی که در حق آنها شده و برقراری ارتباط مؤثر با افرادی که برایشان اهمیت دارد را یاد بگیرد.
برای این که برقراری ارتباط مؤثر از مهارت‌های دهگانه زندگی را به کودک خود بیاموزید، می‌توانید با صحبت کردن با او در مورد انواع مختلف روابط مانند روابط دوستانه، روابط عاشقانه و روابط خانوادگی به فرزندتان کمک کنید تا در مورد روابط سالم بداند. همچنین می‌توانید آنها را به شرکت در فعالیت‌هایی با کار تیمی و همکاری مانند جلسات ورزشی یا باشگاه ترغیب کنید.
10- مهارت احساسات
اما آخرین مهارت از انواع مهارت ضروری زندگی که آموزش آن در زندگی کودک اهمیت زیادی دارد، مدیریت احساسات و شناخت هیجانات است. این مهارت یکی از مهارت‌های اصلی زندگی کودکان و یا حتی بزرگسالان به شمار می‌آید و نقش کلیدی در سلامت روان کودک دارد.
مدیریت احساسات به کودک کمک می‌کند تا …
- او بتواند احساسات و هیجانات خودش و دیگران را به درستی تشخیص دهد.
- میداند در مقابل هر احساسی چه واکنشی باید نشان دهد.
- بداند هر کدام از احساسات چگونه در او بروز می‌کند و چه تأثیری روی رفتار و تصمیم‌هایش دارد.
هوش هیجانی از جمله هوش هایی است که شاید کمتر از آیکو به آن اشاره شده اما نمی‌توان از تاثیر آن بر زندگی کودک غافل شد.
سؤالات متداول
خودآگاهی، همدلی، ارتباط مؤثر، روابط بین فردی، تصمیم‌گیری، حل مسئله، تفکر خلاق، تفکر انتقادی، توانایی مقابله با استرس و توانایی سازگاری ده مهارت اصلی هستند که افراد باید در سنین کودکی بیاموزند.
افرادی که مهارت‌های زندگی را بهتر می‌دانند در مقابله با چالش‌های زندگی مؤثرتر عمل می‌کنند و سلامت روان بهتری نیز دارند.
کاربرد و هدف آموزش مهارت‌های زندگی در نهایت این است که فرد به موفقیت برسد و در زندگی بهتر عمل کند. این مهارت‌ها هرچه از سنین پایین‌تر آموزش داده شوند به‌کارگیری آنها برای فرد آسان‌تر خواهند بود.
