زمان تقریبی مطالعه: 14 دقیقه
اعتیاد در نوجوانان یکی از معضلات اساسی در خانوادهها به شمار میرود. دوران نوجوانی دورانی پرمخاطره است. نوجوانان در این دوران علاقهمند هستند که تجربههای جدید داشته باشند و امکان دارد در این مسیر دست به رفتارهای پرخطر بزنند. یکی از رفتارهای پرخطر در دوران نوجوانی رو آوردن آنها به مصرف مواد مخدر است.
اعتیاد به مواد مخدر در نوجوانان نشانههای مشخصی دارد و آسیبهای جبرانناپذیری بر زندگی نوجوانان و خانوادههای آنها میگذارد؛ برای پیشگیری و درمان اعتیاد در نوجوانان، ابتدا ضروری است علل گرایش آنها به مواد مخدر مورد بررسی قرار گیرد. در این مقاله قصد داریم علل ابتلا به این عارضه در نوجوانان و راهکارهای درمانی آن را بررسی کنیم.
چرا اعتیاد در نوجوانان بیشتر است؟
بخش عمدهای از عوامل اعتیاد در نوجوانان به محیط و تربیت خانوادگی آنها برمیگردد و بخشی نیز مربوط به کنجکاوی این دوره سنی میشود. در واقع مواد مخدر در میان نوجوانان طرفداران بسیاری دارد و مصرف مواد در نوجوانی هر ساله رو به افزایش است. از همین رو خانوادههای بسیاری را درگیر مشکلات و آسیبهای اعتیاد میکند. از هر 5 نوجوان آمریکایی، 1 نفر تفریحی مواد مخدر مصرف میکنند. سن اعتیاد در ایران نیز به ۱۰ تا ۱۲ سال رسیده است. همچنین لازم به یادآور است که اعتیاد در پسران بیشتر از دختران است.
انواع اعتیاد به مواد مخدر در نوجوانان
نوجوانان معمولاً به هر ماده مخدری که بیشتر در دسترس باشد گرایش دارند؛ اما شایعترین و محبوبترین مواد مخدر در میان نوجوانان میتوان به موادی همچون شیشه، کوکائین، ماریجوانا، اکستازی، ترامادول و مشروبات الکلی اشاره کرد. به طور کلی نوجوانان به مصرف مواد توهمزا و محرک بیشتر از سایر مواد علاقه دارند. ماده مخدر گل بیشترین محبوبیت را بین نوجوانان دارد و ترک آن با چالشهای بیشتری نسبت به مواد دیگر مواجه است، زیرا علاوه بر وابستگی جسمانی وابستگی روانی بسیاری برای فرد ایجاد میکند. در یک دستهبندی مواد مخدر مورد استفاده نوجوانان شامل موارد زیر است
- داروهای تجویزی (مصرف شده بدون نسخه)
- مواد استنشاقی (برای نمونه چسب، ذرات معلق)
- مواد توهمزا (الاسدی، مسکالین، قارچ)
- کوکائین
- استروئیدهای آنابولیک (از طریق دهان یا تزریق به عضله)
- مت آمفتامینها (بدون نسخه)
- ابتلا به اعتیاد در نوجوانان به هروئین
- داروهای تجویزی که به طور خاص مورد سوءاستفاده قرار میگیرند عبارتند از مسکنهای مخدر، داروهای ضداضطراب، محرکها همانند متیل فنیدات و داروهای مشابه که برای اختلال کمبود توجه – بیش فعالی مورد استفاده قرار میگیرند.
- استفاده از استروئیدهای آنابولیک در بین ورزشکاران رایجتر است، اما افراد غیر ورزشکار نیز مصرف میکنند که مصرف آن همراه با عوارض جانبی است. یک مشکل خاص برای نوجوانان شامل بسته شدن زودرس صفحات رشد در انتهای استخوانهاست که به کوتاهی قد دائمی منجر میشود. سایر عوارض جانبی نیز برای نوجوانان و هم برای بزرگسالان مشترک است.
- داروهای بدون نسخه شامل داروهای ضد سرفه و سرماخوردگی حاوی دکسترومتورفان معمولاً مورد سوءاستفاده قرار میگیرند. داروهای بدون نسخه ضد سرفه و سرماخوردگی بهصورت گسترده در دسترس هستند و توسط بسیاری از نوجوانان بیخطر در نظر گرفته میشوند که اکنون به عنوان داروهای دروازهای معروف هستند.
عوامل مؤثر در اعتیاد نوجوانان
خطر اعتیاد در نوجوانانی بیشتر است که مهارتهای اجتماعی و ارتباطی پایینی دارند. انگیزه درونی مصرف مواد در نوجوانان متفاوت است؛ برخی از این عوامل روحی و روانی و برخی اجتماعی هستند. در ادامه به مهمترین عوامل زمینهساز ابتلا به اعتیاد در نوجوانان خواهیم پرداخت.
استرس و اضطراب
استرس بالا یکی از عوامل مهم در گرایش اعتیاد در نوجوانان به مواد مخدر به شمار میرود. اضطراب نوجوانان میتواند ناشی از موارد متعددی همچون مشکلات تحصیلی و کنکور، مشکلات خانوادگی و درگیری عاطفی و … باشد. احساس آرامش و خوشی کاذب پس از مصرف مواد مخدر سبب میشود تا نوجوانان به مصرف مواد علاقهمند شوند.
پرخاشگری و عصبانیت
پرخاشگری نوجوانان از ویژگیهایی است که بهویژه در میان پسران نوجوان به دلیل اقتضای سن و جنسیت آنها بروز میکند؛ در صورتی که پرخاشگری نوجوانان کنترل نشود، به سمت گروههای بزهکار و مصرف مواد مخدر تمایل پیدا میکنند. مهارت کنترل خشم و عصبانیت جزو مهمترین مهارتهای مورد نیاز نوجوانان است که باید به آنها آموزش داده شود.
زمینه خانوادگی اعتیاد در نوجوانان
نخستین الگوی افراد در زندگی، والدینشان هستند. بچهها از والدین خود الگوبرداری میکنند و شخصیت خود را بر مبنای رفتار والدین میسازند. در صورتی که سابقه اعتیاد در خانواده وجود داشته باشد، احتمال قرار گرفتن نوجوان در معرض اعتیاد نیز افزایش مییابد.
کنجکاوی و کسب لذت
یکی از مهمترین دلایل اعتیاد در نوجوانان کنجکاوی و لذتجویی است، بهگونهای که مواد مخدر تبدیل به یکی از راههای گذراندن وقت در بین نوجوانان شده است.
فشار گروه همسالان
نوجوانان وقت زیادی را با همسالان خود میگذرانند و میل بالایی به تقلید از یکدیگر دارند؛ از همین رو دوستان مهمترین عوامل تأثیرگذار بر اعتیاد در نوجوانان و تصمیمات آنها بشمار میروند. آنها برای اینکه در جمع همسالان خود پذیرفته شوند، هر کاری انجام میدهند تا خود را به انواع گوناگون با گروه همسالان هماهنگ کنند؛ بنابراین والدین باید همواره بر گروه دوستان فرزندشان نظارت کافی را اعمال کنند.
اعتماد به نفس
نوجوانان در این دوران اعتماد به نفس خود را از دست میدهند و برای کاهش فشارهای روانی ذهنی خود به سمت مصرف مواد مخدر میروند. همچنین برخی از دختران نوجوان برای کاهش وزن خود به مصرف موادی مانند شیشه روی میآورند. تناسب اندام از جمله مواردی است که مستقیماً به اعتماد به نفس مربوط میشود. مهارت نه گفتن که ناشی از اعتماد به نفس است، میتواند نوجوانان را در برابر دوستان خود که مواد مخدر به آنها تعارف میکنند به سوی مصرف این مواد بکشاند.
البته ممکن است که برخی نوجوانان با اعتماد به نفس بالا گمان میکنند که هیچ وابستگی به مواد اعتیادآور پیدا نمیکنند، درحالیکه این دسته از نوجوانان بیشتر در خطر ابتلا به بیماری اعتیاد هستند.
مشکلات تحصیلی
در برخی مواقع برخی نوجوانان برای پیشرفت و فهم بهتر مطالب درسی خود رو به مصرف برخی مواد که تمرکز آنها را افزایش میدهد، میآورند.
زمینه اعتیاد در خانواده
فرزندان از والدین خود الگوبرداری میکنند، بنابراین اگر نوجوانی در خانواده درگیر مسئله اعتیاد باشد، احتمال اعتیاد او نیز بیشتر میشوند.
بیماری و مشکلات جسمانی
ممکن است عارضه اعتیاد در نوجوانان به دلیل تسکین درد یا کنترل بیماری جسمانی باشد؛ از اینرو در معرض وابستگی به مواد اعتیادآور قرار بگیرد.
ناآگاهی از خطرات مصرف مواد مخدر
بسیاری از نوجوانان ممکن است که آگاهی نداشته باشند که مصرف یک ماده مخدر میتواند برای آنها اعتیادآور و مضر باشد و همین ناآگاهی سبب اعتیاد آنها میشود.
تشخیص اعتیاد نوجوانان
علائم اعتیاد در نوجوانان به مواد مخدر بسته به نوع مواد در افراد مختلف، متفاوت است، اما به صورت کلی برخی از این علائم در میان بیشتر نوجوان مشترک است؛ از جمله این موارد میتوان به کاهش ارتباط با اعضای خانواده و دعوا و درگیری با آنها، درخواست پول به دفعات از پدر و مادر، بروز رفتاریهای غیرمتعارف و منفی همچون دزدی برای خرید مواد مخدر، استفاده مکرر از عطر برای پوشاندن بوی مواد مخدر، مشکلات تحصیلی و انضباطی در مدرسه و افت شدید درسی تا فرار از مدرسه، تغییرات شدید رفتاری و خلق و خو، زیاد بیمار شدن، ایجاد حالات خماری مانند گشادی مردمک و قرمزی چشمها و بیقراری، دورههای بیشفعالی، دروغ گفتنهای مکرر، پرحرفی یا گوشهگیری، تحریکپذیری، اضطراب، افسردگی و نوسان خلقی، تغییر دادن دوستان، کاهش عملکرد تحصیلی، رابطه با افراد معتاد، از دست دادن علاقه به سرگرمیهای سابق، بینظمی در ساعات ورود و خروج به خانه و… اشاره کرد.
روشهای تشخیص اعتیاد برای نوجوانان
- ارزیابی پزشک، از جمله غربالگری معمول و در برخی موارد آزمایش گرفتن
- رفتارهایی که باید والدین را ترغیب کند تا نگرانیهای خود را با کودک و پزشک خود در میان بگذارند
- یافتن مواد مخدر یا لوازم دارویی مانند ویپ، پیپ، سرنگ، و ترازو در وسایل نوجوان خود.
عوارض اعتیاد در نوجوانان
خطر اعتیاد برای نوجوانان همراه با عوارض مختلفی است که در ادامه به آن میپردازیم.
تأثیر مواد مخدر بر مغز
استفاده غیرپزشکی از مواد افیونی مصرف مواد مخدر در نوجوانی با تغییرات نامطلوب ساختاری و عملکردی مغز همراه است. از آنجا که سالهای نوجوانی زمان رشد بخش عمدهای از مغز بهویژه نواحی مرتبط با بلوغ، خودکنترلی و تصمیمگیری است، مصرف مواد مخدر مانع از رشد کامل مغز میشود و میتواند عوارض و پیامدهای بلندمدت به همراه داشته باشد. این تغییرات در مغز نوجوانان همراه با علائم و عوارض جسمی، روانی و اجتماعی و … میشود.
علائم جسمی اعتیاد در نوجوانان
علائم جسمی اعتیاد در نوجوانان با علائم حیاتی غیرطبیعی، تضعیف سیستم ایمنی، بیماریهای کلیوی، مشکلات ریوی، فشار خون بالا، مشکلات ریوی، آسیب کبدی، حملات قلبی و حتی به کما رفتن و مرگ اشاره کرد.
عوارض روحی و روانی اعتیاد در نوجوانان
عارضه اعتیاد در نوجوانان مشکلات روحی و روانی ایجاد میکند که همراه با مشکلاتی همچون مشکل در تواناییهای ذهنی مانند تمرکز، عصبانیت و پرخاشگری، پارانویا (شکاکی)، تحریکپذیری، افسردگی، بیقراری، تنش، استرس و اضطراب و اختلال در خواب میشود. همچنین اعتیاد قدرت تصمیمگیری، حافظه، توانایی یادگیری و قدرت قضاوت فرد مبتلا به اعتیاد را مختل میکند.
وابستگی
وابستگی یکی از عوارض مصرف مواد مخدر بشمار میرود، بدین معنا نوجوانانی که دچار سوءمصرف مواد باشند، بیشتر در خطر اعتیاد شدید در آینده قرار میگیرند.
رابطه جنسی
اعتیاد در نوجوانان ممکن است که سبب رفتارهای پرخطر جنسی و ناایمن و بارداری ناخواسته میشود.
عوارض اجتماعی اعتیاد در نوجوانان
آسیبهای اجتماعی اعتیاد نوجوانان همراه با علائمی همچون انزواطلبی و مشکل در برقراری ارتباط با دیگران، تغییرات شخصیتی، از دست دادن دوستان و مشکلات تحصیلی و درسی خودش را نشان میدهد.
جلوگیری از اعتیاد نوجوانان
بهترین راه برای جلوگیری از خطر اعتیاد برای نوجوانان، آگاهی از روشهای مقابله با آن است. در ادامه مهمترین راههای جلوگیری از گرایش به اعتیاد در نوجوانان را بیان میکنیم.
آگاهی دادن به نوجوانان
نقش والدین در برابر اعتیاد نوجوانان مهم بشمار میرود. همان گونه که عنوان شد، یکی از مهمترین عوامل گرایش نوجوانان به مصرف مواد مخدر آگاهی نداشتن آنها از عوارض مواد مخدر است. در صورتی که اگر آنها از عوارض جبران ناپذیر مواد مخدر آگاه شوند به سمت مصرف این مواد نخواهند رفت. والدین باید آگاهیهای لازم درباره این مواد را به فرزندان خود بدهند. مدرسه و معلمان پرورشی نیز در شفافسازی برای نوجوانان نقش مهمی برعهده دارند.
افزایش اعتماد به نفس
اعتماد به نفس نوجوانان تا حد بسیاری تحت تأثیر رفتار و تربیت والدین قرار دارد. برای حفظ عزت نفس نوجوانان والدین باید رفتار صحیح با او داشته باشند و به این ترتیب خطر اعتیاد در نوجوانان را تا حد زیادی کاهش دهند. البته لازم به یادآوری است که والدین باید اعتماد به نفس را از همان کودکی در فرزندان خود پرورش دهند.
افزایش مسئولیتپذیری
والدین باید مسئولیتهایی مطابق با تواناییهای نوجوان به آنها بسپارند. این کار سبب میشود که نوجوانان عواقب کار خود را بپذیرند. از سوی دیگر مسئولیتپذیری، زندگی آنها را از یکنواختی بیرون میآورد و بدین ترتیب برای اندکی هیجان و لذت به سراغ مصرف مواد نخواهند رفت.
رابطه صمیمانه
تربیت والدین تأثیر بسیاری در بروز رفتاری نوجوانان دارد. رابطه صمیمی والدین و نوجوانان سبب میشود تا هنگام بحرانهای نوجوانی به جای پناه بردن به مواد مخدر و دوستان همگروه، در محیط خانواده باقی بمانند و با بهکارگیری مهارتهای حل مسئله، مسائل خود را برطرف کنند. در این میان والدین باید پای صحبت نوجوان خود بنشینند.
درمان اعتیاد در نوجوانان
نوجوانانی که دارای اختلال به مصرف مواد مخدر هستند، به ارزیابی و درمان بیشتر نیاز دارند. به طور کلی، همان درمانی که برای بزرگسالان مبتلا به اختلالات مصرف مواد به کار گرفته میشود، میتواند در مورد نوجوانان نیز به کار گرفته شود؛ اما با این حال، باید درمانی متناسب با نیازهای نوجوانان به کار گرفت.
انواع راههای درمانی اعتیاد نوجوانان بستگی به عواملی همچون شرایط خانوادگی، نوع ماده مخدر و … دارد.
در این میان نقش والدین نیز در برابر موضوع اعتیاد نوجوانان بسیار مهم بشمار میرود. والدین در چنین شرایطی نباید توصیههایی به نوجوانان برای اعتیاد داشته باشند، بلکه در وهله نخست باید آرامش خود را حفظ کرده و از تنبیه و سرزنش فرزند خود پرهیز کنند، چراکه ارتباط صمیمی را از بین برده و شرایط را بدتر میکند و در نتیجه نوجوان برای ترک اعتیاد، همکاریهای لازم را انجام نمیدهد. حتی والدین باید از قطع خودسرانه مواد و اجبار نوجوان به ترک اجتناب کنند. ترک اعتیاد خودسرانه و با روشهای سنتی امکان پذیر نیست، زیرا با این روشها همواره احتمال بازگشت به مصرف مواد وجود دارد. والدین پیش از هر اقدامی باید با یک مشاوره ترک اعتیاد مشکل خود را در میان بگذارند و مراحل ترک اعتیاد را مرحله به مرحله پیش بروند.
سؤالات متداول
بروز رفتاریهای غیرمتعارف و منفی، مشکلات تحصیلی، کاهش ارتباط با اعضای خانواده، درخواست مکرر پول از والدین، تغییرات شدید رفتاری و خلقوخو، زیاد بیمار شدن، ایجاد حالات خماری، دروغ گفتنهای مکرر، پرحرفی یا گوشهگیری، تحریکپذیری، اضطراب، افسردگی و نوسان خلقی، رابطه با افراد معتاد، بینظمی در ساعات ورود و خروج به منزل و اختلال در خواب مهمترین نشانههای ابتلا به اعتیاد در نوجوانان است.
کنجکاوی و لذتجویی، گروه همسالان، استرس، پرخاشگری، مشکلات تحصیلی، زمینه خانوادگی و … مهمترین دلایل مصرف مواد مخدر در بین نوجوانان است.
اگر نوجوانی بیش از اندازه مواد مصرف کند، عنوان میشود دچار مسمومیت با مواد شده است. گاهی این مسمومیتها غیرقابلجبران بوده و حتی میتواند منجر به مرگ شود.