زمان تقریبی مطالعه: 16 دقیقه
نوجوانی! کلمهای که شنیدن آن برای هرکدام از ما یادآوری کننده مجموعه گستردهای از خاطرات، حسها و هیجانهای شدید و متنوع است. پلی میان کودکی و بزرگسالی که در آنهمه عواطف و هیجانها پررنگتر و قویتر تجربه میشود. یکی از چالشهایی که در این دوران به علت خلقوخوی فرزندانمان باید موردتوجه قرار بگیرد افسردگی در نوجوانان است.
دور از ذهن نیست که چرا استنلی هال، روانشناس سرشناس آمریکایی و پدر روانشناسی نوجوانی، این دوره از رشد انسان را دوره “طوفان و فشار” نامیده است. بنا بر تعریف لغتنامه انجمن روانپزشکی آمریکا، دوره نوجوانی با شروع دوره بلوغ (13-12 سالگی) آغاز شده و با پایان بلوغ فیزیولوژیکی (19-18 سالگی) پایان مییابد. این دوره اغلب همراه با تغییرات چشمگیر جسمی، عاطفی، روانی، شناختی و اجتماعی است. این تغییرات تأثیرات قابلتوجهی بر خودپنداره و عزتنفس، روابط و تعاملات اجتماعی فرد و تواناییهای فکری آنها بهجای میگذارد؛ بنابراین افسردگی در دوران بلوغ نوجوانان بسیار شایع است.
با درنظرگرفتن این مسائل، قابلدرک خواهد بود که گذر کردن از دوره نوجوانی، چه برای نوجوانان و چه برای والدین آنها با مسائل و دشواریهای مختلفی همراه باشد و ممکن است آنها را با چالشهایی چون افسردگی در نوجوانان روبرو کند.
اختلال افسردگی در نوجوانان چیست؟
همانطور که گفتیم یکی از مسائل تهدیدکننده سلامت روانی (و به طور غیرمستقیم جسمانی) در این سن، درگیرشدن آنها با اختلال افسردگی نوجوان است. بهطورکلی، تجربه حالات گذرای غمگینی، بیحوصلگی و خلق پایین، مسئلهای متداول بوده و همه افراد، نه فقط نوجوانان، ممکن است در طول زندگی خود، چندین بار و به علل مختلف درونی و بیرونی، این حالات را تجربه کنند. اما آنچه اختلال افسردگی در نوجوانان را از این حالات طبیعی متمایز میکند، عوامل مختلفی از جمله شدت علائم، مدت پایداری آنها و میزان نقص ایجاد شده در عملکرد روزمره نوجوان است.
اختلال افسردگی نوجوان به وضعیتی اطلاق میشود که طی آن، فرد حداقل یکی از نشانههای خلق افسرده، ازدستدادن علاقه و لذت، یا هر دو را طی یک دوره حداقل دوهفتهای تجربه میکند. ازآنجاییکه نوجوانان نسبت به کودکان و بزرگسالان، درگیر چالشها و مسائل متفاوتی از جمله تجربه فشارهای گروه همسالان و دوستان، و کنار آمدن با تغییرات هورمونی و جسمی هستند، علائم و تظاهرات افسردگی آنها با سایر گروهها تا حدی متفاوت است.
قبل از آنکه مروری بر علائم اختلال افسردگی در نوجوانان داشته باشیم، لازم به ذکر است که تشخیص ابتلا به افسردگی، تنها باید توسط متخصص روانشناس یا روانپزشک انجام شود و صرفاً احساس وجود این علائم توسط خود فرد یا اطرافیان او، تشخیص قابل استنادی نخواهد بود.
علائم افسردگی در نوجوانان
وجود حداقل پنج نشانه از نُه نشانه زیر، طی یک دوره حداقل دوهفتهای میتواند نشاندهنده اختلال افسردگی در نوجوانان باشد. نشانههای افسردگی در نوجوانان باید حاکی از تغییر در عملکرد نوجوان نسبت به گذشته او باشد. این موارد عبارتند از:
- خلق افسرده در بیشتر طول روز، و تقریباً هر روز. این گروه از علائم با حالاتی چون احساس غمگینی، ناامیدی، پوچی، زودرنجی و تحریکپذیری، راحت خشمگین شدن و گریه توصیف میشود.
- احساس نبود علاقه و لذت به بیشتر فعالیتها در بیشتر طول روز، و تقریباً هر روز. این موضوع میتواند توسط خود فرد گزارش شود و یا برای اطرافیان نوجوان، بهوضوح قابلمشاهده باشد.
- تغییرات چشمگیر اشتها بدون گرفتن رژیم غذایی بهگونهای که میتواند منجر به تغییرات وزنی آشکار شود. (فرد در عرض یکماه بیشتر از 5% وزن خود را از دست بدهد با بیش از 5% به وزنش اضافه شود.) قابلذکر است که در کودکان و نوجوانان، تظاهر این علامت میتواند بهگونهای باشد که فرد، جهش وزنی که از مرحله رشدی متناسب با سنش انتظار میرود را نشان ندهد.
- بیخوابی یا پرخوابی آشکار، تقریباً هر روز
- پرتحرکی یا کمتحرکی روانی – حرکتی محسوس
- احساس بیحالی و بیرمقی، یا ازدستدادن انرژی بهصورت روزانه یکی از علائم افسردگی در نوجوانان است
- احساس مداوم بیارزشی، یا حس گناه و عذاب وجدان شدید (علاوه بر احساس گناهی که ممکن است نوجوان بهخاطر ابتلا به بیماری تجربه کند.)
- ضعیف بودن توانایی فکرکردن، تمرکز و تصمیمگیری
- صحبت یا تفکر مداوم درباره مرگ یا خودکشی
اگر این نشانهها باعث ایجاد نابسامانی شدید در عملکرد نوجوان در زمینههای مختلف تحصیلی، خانوادگی، اجتماعی و.. شوند باید جدی گرفته شوند. البته پدر و مادر باید توجه داشته باشند که وجود این علائم به علت تأثیر فیزیولوژیکی دارو یا ماده خاص، و یا ابتلا به یک عارضه پزشکی دیگری نباشد.
ممکن است بروز علائم افسردگی در نوجوانان دختر بیشتر از پسران باشد. بهخصوص در جوامعی که کنترل بیش از حد روی دختران است.
دلایل افسردگی نوجوان
انتظارات غیرواقعبینانه تحصیلی، اجتماعی یا خانوادگی میتواند منجر به تجربه احساس شدید طردشدن و ناامیدی عمیق در فرزندانمان و افسردگی نوجوانی شود. وقتی اوضاع زندگی از وضعیت عادی و دلخواه خارج میشود، نوجوانان اغلب بیش از حد طبیعی به این تغییرات واکنش نشان میدهند. بسیاری از جوانان احساس میکنند که زندگی منصفانه نیست یا همه چیز هیچوقت طبق خواسته آنها پیش نمیرود. چنین وضعیتی میتواند منجر به احساس استرس و سردرگمی شود.
نوجوانان بیش از هر زمان دیگری به راهنمایی بزرگسالان نیاز دارند تا همه تغییرات عاطفی و فیزیکی را که تجربه میکنند درک کنند. وضعیتی که در آن خلقوخوی نوجوانان، توانایی آنها را برای عملکرد روزانه مختل میکند، میتواند نشاندهنده یک اختلال عاطفی یا روانی جدی باشد که نیاز به توجه تخصصی دارد.
بهطورکلی اما علت واحدی برای افسردگی در نوجوانان وجود ندارد. بلکه در واقع، مجموعهای از عوامل میتوانند منجر به این وضعیت شود. در ادامه به طور خلاصه، اشارهای به چند مورد از دلایل اصلی و متداول افسردگی بین نوجوانان میکنیم.
علل زیستی مؤثر در اختلال افسردگی نوجوان
علل زیستی که منجر به اختلال افسردگی در نوجوانان پسر و دختر میشوند در سه دسته زیر جای میگیرند:
- تفاوتهای مغزی: این تفاوتها در دودسته تفاوتهای ساختارهای مغزی و تفاوت در سطح پیکهای عصب شیمیایی مغزی میگنجند. مهمترین انتقالدهندههای عصبی دخیل در اختلال افسردگی نوجوان، سرتونین، دوپامین و نوراپینفرین هستند. تغییر در میزان ترشح یا تأثیر این عصب رسانهها در ایجاد افسردگی بین نوجوانان نقش دارد.
- سطح هورمونها: برخی مشکلات هورمونی مانند تغییر در میزان ترشح یا کارکرد هورمونها، از جمله مشکلات تیروئیدی میتوانند منجر به ابتلا به افسردگی نوجوانی شوند.
- ژنتیک: میزان توارث پذیری اختلال افسردگی بین 40 تا 50 درصد تخمین زده میشود. نوجوانانی که در میان بستگان درجه اول آنها، فرد مبتلا به اختلال افسردگی عمده وجود دارد، دو تا سه برابر بیشتر در معرض ابتلا به این وضعیت هستند.
علل اجتماعی و محیطی در افسردگی برای نوجوانان
علت افسردگی در نوجوانان میتواند به اجتماعی و محیطی نوجوان در آن زندگی میکند برگردد. این موارد که سبب افسردگی در نوجوانان میشود عبارتند از:
- تجربه رویدادهای آسیبزا در اوایل کودکی: تجربه رویدادهایی مثل سابقه بدرفتاری عاطفی، جسمی یا جنسی، و ازدستدادن فرد عزیز، بهویژه والدین و همچنین سابقه غفلت و بیتوجهی والدین نسبت به نیازهای کودک میتواند اثرات منفی ماندگاری بر مغز و روان کودک بگذارد که آینده، منجر به افسردگی برای نوجوانان شوند.
- تغییر در شرایط زندگی: نوجوانان حساسیت زیادی نسبت به تغییرات، خصوصاً تغییرات بزرگ در وضعیت زندگی دارند. مواردی مثل تغییر محل زندگی یا مدرسه، تغییر شرایط اقتصادی و اجتماعی، مهاجرت و.. آسیبپذیری نوجوانان را در برابر ابتلا به افسردگی افزایش میدهد.
- الگوهای آموخته شده تفکر منفی و بدبینانه: نوجوانان اغلب به طور مداوم در معرض تفکر منفیگرایانه در محیط خانه، مدرسه یا در بین دوستانشان هستند. این وضعیت میتواند باعث شود که آنها شیوههای تفکر صحیح و مثبت برای غلبه بر چالشها و مسائل را بهدرستی نیاموزند و در مواجهه با دشواریها، افسردگی گریبانگیر آنها شود.
عوامل خطر برای اختلال افسردگی نوجوان
وجود برخی عوامل فردی و اجتماعی، میتواند احتمال ابتلای به اختلال افسردگی در نوجوانان را افزایش دهد. از جمله این عوامل خطر میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- تجربه یک بحران یا رویداد استرسزای فردی و خانوادگی اخیر مانند بحرانهای خانوادگی، مرگ یکی از اعضای خانواده و طلاق والدین
- وجود چالشهایی در هویتیابی جنسیتی خود
- مشکل در سازگاری اجتماعی و تعاملات
- فقدان حمایت عاطفی و اجتماعی
- تجربه مشاهده یا مورد خشونت و سوءرفتار جسمی و جنسی قرارگرفتن
- مورد قلدری و زورگویی قرارگرفتن
- سابقه ابتلا به بیماری جسمی مزمن مانند سرطان، دیابت و آسم
- سابقه ابتلا به سایر اختلالات روانی مثل اختلال دوقطبی، اختلالات اضطرابی پرخوری و بیاشتهایی عصبی و مشکلات شخصی
- ابتلا به اختلال یادگیری و اختلال نقص توجه – بیشفعالی
- عواملی که میتوانند منجر به عزتنفس پایین شوند. از جمله مشکلات ارتباطی، وضع تحصیلی نامناسب و اضافهوزن شدید
- سابقه سوءمصرف دارو، مواد یا الکل
- وجود سابقه ابتلا به افسردگی یا خودکشی در بستگان نزدیک و درجه یک
- وجود برخی صفات شخصیتی مستعدکننده مثل وابسته بودن، خودسرزنشگری، منفیگرایی و اعتمادبهنفس کم
خطرات احتمالی در نوجوانان مبتلا به افسردگی
تأثیر افسردگی بر نوجوان میتواند باعث افزایش احتمال انجام خودکشی و رفتارهای خودجرحی، سوءمصرف دارو، مواد و الکل، رفتارهای پرخطر جنسی و… شود.
عوارض افسردگی نوجوان، احتمال ابتلای همزمان به اختلالات اضطرابی، نقص توجه – بیشفعالی، لجبازی و اختلال نافرمانی مقابلهای در نوجوانان مبتلا به اختلال افسردگی وجود دارد.
تست افسردگی نوجوانان
یکی از راههای تشخیص صحیح ابتلا به افسردگی توسط متخصص با انجام انواع تست افسردگی صورت میگیرد. روانشناس یا روانپزشک شما با استفاده از نتایج این تستها و اطلاعاتی که با مصاحبههای روانی، پرسش سؤالاتی درباره خلق، رفتار و افکار نوجوان، سابقه خانوادگی و شرایط زندگی او، وضعیت عملکرد او در مدرسه، تعاملات اجتماعی و گروه همسالان، استفاده از ابزارها و تستهای تشخیصی مناسب و… به دست آوردهاند اقدام به تشخیص گذاری و پیشنهاد درمان متناسب با وضعیت نوجوان میکنند.
از جمله تست معروف برای تشخیص نشانههای افسردگی در نوجوانان میتوان به تست بک (BDI_II) اشاره کرد.
در این تست که برای افراد بالای 13 سال طراحی شده است میزان ناامیدی و تحریکپذیری، تشخیصهایی از قبیل احساس گناه یا حس مجازات شدن و همچنین نشانههای جسمی از قبیل خستگی، کاهش وزن و عدم توجه به جنس مخالف در نوجوان مورد بررسی قرار میگیرد.
البته تحلیل این تستها حتماً باید توسط روانشناس یا روانپزشک نوجوان صورت بگیرد تا معتبر باشد و بشود از نتایج آن برای درمان استفاده کرد.
راههای پیشگیری از افسردگی در نوجوانان
از جمله مواردی که موجب جلوگیری از افسردگی نوجوان میشود میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- انجام اقدامات لازم (مانند آموزش) برای کنترل استرس، افزایش تابآوری و بهبود عزتنفس برای ایجاد آمادگی و مقابله بهتر با چالشها و مشکلات
- انجام تمرینهای خودمراقبتی، برای مثال ایجاد یک روتین و برنامه منظم برای خواب و تغذیه و میزان استفاده از وسایل الکترونیکی مانند تلفن همراه و کامپیوتر
- حفظ ارتباط نزدیک و سالم با دوستان و بهرهمندی از حمایت اجتماعی آنها بهویژه در مواجهه با بحرانها
- اقدام به مراجعه و دریافت درمان مناسب، با دیدن اولین علائم وجود افسردگی (برای جلوگیری از وخیم شدن آن)
- انجام صحیح و مداوم دستورالعملها و توصیههای رواندرمانگر و پزشک، و نیمهکاره رها نکردن درمان
راههای درمان افسردگی در نوجوانان
رفع افسردگی در نوجوانان در تمامی سنین، مراجعه به متخصص ضروری است. روشهای درمانی تجویز شده توسط متخصص میتواند در دو حیطه رواندرمانی و دارودرمانی، یا هر دو باشد.
دارودرمانی: داروی انتخابی متداول برای اختلال افسردگی غالباً از گروه مهارکنندههای انتخابی بازجذب سروتونین (SSRIs) مانند سیتالوپرام، فلوکستین، فلووکسامین و سرترالین هستند.
(توجه داشته باشید که مصرف هرکدام از داروهای نامبرده شده، بدون تجویز پزشک، خصوصاً در ردههای سنی پایین، میتواند عوارض بسیار جدی در پی داشته باشد.)
رواندرمانی: دو رویکرد عمده رواندرمانی که انجمن پزشکی اطفال آمریکا اثربخشی آنها را بر بهبود اختلال افسردگی تأیید کرده است، درمان شناختی رفتاری (CBT) و درمان بینفردی (ITP) هستند.
- در درمان شناختی – رفتاری هدف رواندرمانگر کمک به نوجوان برای جایگزینی افکار، شناختها و هیجانهای منفی، با باورها و عواطف مثبت و کارآمد است.
- در درمان بینفردی هدف، تقویت و استحکامبخشی به روابط بینفردی شخصی از راه بهبود تعاملات نوجوان و آموزش مهارتهای ارتباطی و حل مسئله به او است. در این نوع درمان والدین یا مراقبتکنندگان نوجوان نیز میتوانند طبق توصیه و راهکار درمانگر، در فرایند درمان شرکت کنند.
علاوه بر موارد بالا، عواملی وجود دارند که در صورت رعایت آنها، احتمال ابتلای به افسردگی در نوجوانان کاهشیافته و یا روند درمان آنها در صورت ابتلا، سرعت مییابد. از جمله این موارد میتوان به انجام مداوم تمرینات ورزشی، داشتن خواب کافی، رژیم غذایی مناسب و کامل، داشتن عادات مناسبی از جمله یادگیری یک مهارت موردعلاقه فرد، نوشتن روزمره خاطرات خود، داشتن اهداف و انتظارات واقعبینانه از خود، و داشتن روابط نزدیک و سالم با سایر افراد اشاره کرد.
نقش والدین در جلوگیری و درمان افسردگی
- فراهمکردن شرایط مناسب برای روند بهبودی نوجوان، از جمله ایجاد بستر ایمن زندگی، دوری از تعارضات شدید خانوادگی و ایجاد استرسهای شدید در نوجوان، انتخاب محیط زندگی و تحصیلی مناسب، امکان داشتن خواب و تغذیه کافی و تفریحات مناسب و موردعلاقه نوجوان
- گفتوگو با نوجوان درباره احساسات و نیازهای او، افکار و اهداف او، و اتفاقاتی که در خانه و مدرسه رخ میدهد که میتوانند برای او آزاردهنده باشند.
- همراهی و بردن نوجوان به روانشناس و روانپزشک و پیروی از توصیههای متخصص
- تشویق رفتارها و باورهای سالم و مناسب در نوجوان
- شاد بودن، حفظ روحیه خود و داشتن عادات صحیح فکری و رفتاری، حفظ نگاه مثبت و خوشبینانه به مسائل (چراکه والدین، از اصلیترین الگوهای کودکان هستند.)
- مطالعه و آموزش دیدن درباره فرزندپروری، مسائل نوجوانان با استفاده از منابع علمی و مناسب
سؤالات متداول
تشخیص صحیح ابتلا به افسردگی باید توسط متخصص صورت بگیرد. روانشناس یا روانپزشک شما با استفاده از روشهای ارزیابی از جمله مصاحبه روانی، پرسش سؤالاتی درباره خلق، رفتار و افکار نوجوان، سابقه خانوادگی و شرایط زندگی او، وضعیت عملکرد او در مدرسه، تعاملات اجتماعی و گروه همسالان، استفاده از ابزارها و تستهای تشخیصی مناسب و… اقدام به تشخیص گذاری و پیشنهاد درمان متناسب با وضعیت نوجوان میکند.
نوسانهای خلقی، احساسات گذرای غمگینی و ناامیدی و سایر عواطف منفی، حالتهای بسیار متداول هستند که میتوانند در نتیجه رخدادها و فراز و نشیبهای زندگی، و در هر سنی ایجاد شوند. اما در صورت پایداری این حالات، بهگونهای که زندگی روزمره افراد مشکل ایجاد کنند، میتواند نشانهای از ابتلا به اختلال افسردگی باشد. این وضعیت در تمامی سنین ممکن است رخ دهد، اما نشانههای آن، بسته به شرایط سنی افراد متفاوت خواهد بود.
اگر افسردگی در سالهای مهم و حساس کودکی و نوجوانی ایجاد شود، میتواند اثرات جدی و پایداری در زندگی و آینده فرد بهجای بگذارد. والدین آگاه و دلسوز، علاوه بر تأمین شرایط فیزیکی و روانی مناسب برای فرزندشان، باید با افزایش آگاهی خود در زمینه سلامت روانی، نسبت به وضعیت و تغییرات نوجوان خود حساس باشند.
اگر والدین احتمال بدهند فرزند آنها با افسردگی دستوپنجه نرم میکند، ضمن نزدیکی و گفتوگو با او، مراجعه به متخصص سلامت روان را در اولویت قرار میدهند. همچنین خالیازلطف نیست که شماره مراکز مشاوره اورژانس روانپزشکی را به یاد داشته باشید، تا در صورت وجود شرایط بحرانی مثل خشونت خانگی، احتمال انجام خودکشی یا خودجرحی، وجود تهدید و رفتارهای خطرآفرین برای دیگران و سایر شرایط بحرانی، یا وقتی امکان مراجعه به روانشناس وجود ندارد، از کمک این مجموعهها بهرهمند شوید.
شماره اورژانس اجتماعی: 123
شماره اورژانس روانپزشکی: 02144508200
شماره مشاوره تلفنی: 1480
