زمان تقریبی مطالعه: 15 دقیقه
بازی برای کودکان عین زندگی است و مهم‌ترین فعالیت روزانه آنها به حساب می‌آید. بازی کردن در لغت به معنای فعالیتی است که تنها به خاطر لذت آن انجام می‌شود و نتیجه نهایی آن مدنظر نیست. اگرچه بازی به شکل‌های مختلف از بدو تولد در تمام طول زندگی ادامه دارد، اما عموماً آن را فعالیتی برای کودکان می‌دانیم.
در روان‌شناسی به دو دلیل سال‌های آخر کودکی را دوران بازی می‌نامند؛ اول آنکه بیشتر زمان کودک صرف بازی کودکانه می‌شود و دیگر آنکه بازی‌ها تنوع می‌یابند. کمترین تعداد بازی در سنین 6-4 سالگی و بیشترین تعداد آن در سنین 9-7 سالگی دیده می‌شود.
سؤال اصلی که در این مقاله قصد پاسخ به آن را داریم این است انواع بازی کودکان چیست؟ آیا نوع بازی برای کودکان در هر سن متفاوت است؟ بازی مناسب کودکان در هر سن کودک چیست؟
در ادامه این مقاله شما را با انواع بازی‌ها آشنا خواهیم کرد.
انواع بازی برای کودکان
انواع بازی برای کودکان بر اساس شیوه انجام، سن و هدف آن تقسیم می‌شود که به شرح زیر است:
انواع بازی کودکانه بر اساس شیوه انجام آن
بازی های کودکان بر اساس شیوه انجام به 5 دسته کلی تقسیم می‌شوند که عبارتند از:
بازی‌های فیزیکی
این نوع بازی‌های کودکان نیاز به تحرک فیزیکی دارند و باعث تقویت ماهیچه‌ها و استخوان‌ها، تقویت قلب و ریه‌های کودک، افزایش قدرت و استقامت بدنی، بهبود مهارت‌های حرکتی ظریف و درشت، بهبود تعادل و هماهنگی و افزایش کنترل حرکتی می‌شوند. متداول‌ترین بازی‌های فیزیکی عبارتند از:
انواع ورزش‌های فردی و جمعی، دنبال‌بازی، وسطی، توپ‌بازی، بالابلندی و…
بازی‌های اجتماعی
وقتی کودکان با یکدیگر بازی می‌کنند مهارت‌های اجتماعی زیادی را می‌آموزند. آنها در ضمن این بازی‌ها یاد می‌گیرند تا نوبت را رعایت کنند، به حقوق دیگران احترام بگذارند، شراکت و تعاون را بیاموزند، درباره خواسته‌های خود با دیگران گفتگو کنند و به صحبت‌های دیگران نیز گوش بدهند. این نوع بازی‌ها در محیط‌هایی مانند زمین بازی، مهد کودک و مدرسه بیشتر فرصت رشد و بهبود دارند.
برای آشنایی با فواید بازی برای کودک و تأثیر آن بر رشد فرزندتان می‌تواند مقاله مربوط به آن را در سایت بازی بوک مطالعه کنید.
بازی‌های نمادین برای کودکان
این نوع بازی برای کودکان به آنها فرصت شکوفایی خلاقیت، ابراز خود، تجربه کردن، اکتشاف و تولید کردن را می‌دهد. کودکان با فعالیت‌های مانند نقاشی کردن، نواختن موسیقی و آواز خواندن به انجام این نوع بازی می‌پردازند.
بازی‌های سازه‌ای با کودکان
در این بازی برای کودکان، آنها اجزای یک سازه را در کنار هم می‌چینند یا روی هم سوار می‌کنند تا چیزی را بسازند. مثلاً از اسباب‌بازی‌های ساختنی مانند پازل‌ها، جورچین‌ها، لگوها و بلوک‌های خانه‌سازی استفاده می‌کنند. از مزایای این بازی می‌توان به تقویت مهارت‌هایی مانند هدفمندی، تمرکز، برنامه‌ریزی، پشتکار، ظرفیت توجه، سازگاری و انطباق اشاره کرد.
بازی‌های تخیلی و فانتزی کودکان
به‌کارگیری تخیلی نقشی اساسی دربازی‌های کودکانه دارد. کودکان با استفاده از تخیل بازی‌های مختص به خود، دنیا و قوانین مختص به خود، نقش‌های مختلف برای خود و حتی دوستانی تخیلی را برای خود می‌سازند. این نوع بازی‌ها علاوه بر کمک به توسعه هوش انتزاعی و تفکر خلاقانه کودک، به بهبود مهارت‌های اجتماعی کودک نیز کمک می‌کنند.
بازی‌های قانونمند کودکان
این نوع بازی برای کودکان، دارای قوانین معین و دقیقی هستند و به کودک می‌آموزند تا عدالت، قانونمندی و لزوم رعایت آنها، پاداش و جزا را درک کنند. درک قانون و رعایت آن مهارتی ضروری برای زندگی اجتماعی به شمار می‌رود.
تقسیم‌بندی بازی برای کودکان بر اساس ساختار
بازی کودکان به دو ساختار کلی تقسیم‌بندی‌شده که عبارتند از:
بازی برای کودکان به شکل بدون ساختار یا آزاد
این دسته از بازی های کودکانه قوانین از قبل تعیین‌شده‌ای ندارند. آنها در لحظه خلق می‌شوند و بسته به خلاقیت و اختیار کودک شکل می‌گیرند. برخی نمونه‌های بازی ساختارنایافته عبارتند از:
- بازی‌های خلاقانه به تنهایی یا با دیگران؛ مانند انجام کارهای هنری آزاد (موسیقی، نقاشی)
- بازی‌های تخیلی مانند ساختن خانه با جعبه یا پتو، پوشیدن لباس‌های مختلف و کاوش در فضاهای جدید یا مورد علاقه مانند داخل کمد، اتاق زیرشیوانی، انباری، حیاط خلوت، پارک و زمین بازی
بازی‌های ساختارمند
این دسته از انواع بازی برای کودکان، قوانین و نحوه اجرای مشخص و مورد توافق بین کودکان دارند و در قالب زمان مکان یا روشی ثابت انجام می‌شوند. در بسیاری از موارد یک فرد بزرگسال وظیفه هدایت و نظارت بر فعالیت کودکان را به عهده دارد. این بازی‌ها میان کودکان بزرگتر محبوب‌تر هستند. برخی نمونه‌های بازی ساختارمند عبارتند از:
- ورزش‌های مختلف مانند فوتبال، والیبال و واترپلو
- گروه‌های قصه‌خوانی
- کلاس‌های رقص، موسیقی و نمایش
- بازی‌های خانوادگی
- بازی‌های تخته‌ای مانند منچ و شطرنج
انواع بازی مناسب کودکان بر اساس سن
از آنجایی که درک، توانایی و مهارت کودکان در هر سن متفاوت است نوع بازی برای کودکان نیز متفاوت می‌شود. در ادامه به تفکیک انواع بازی برای بچه‌ها با توجه به سن شان می‌پردازیم:
انواع بازی‌های مناسب نوزادان
بازی کردن با نوزادان معمولاً کار سختی به نظر می‌رسد! چراکه آنها نمی‌توانند بنشینند، چهار دست و پا بروند، بایستند، راه بروند یا حرف بزنند.
با این حال بازی برای کودکان را می‌توان از زمانی که شروع به لبخند زدن می‌کنند، آغاز کرد. در این سن نوزادان توجه و علاقه زیادی به چهره افراد دارند. آنها دوست دارند کاری کنند تا این چهره‌ها به آنها لبخند بزنند و بخندند! به همین دلیل نوزادان از بازی‌های مانند دالی‌موشه لذت زیادی می‌برند. این بازی به آنها در شناخت مفهوم پایداری شیء کمک می‌کند. (اینکه دریابند اشیاء حتی وقتی در معرض دید آنها نیستند همچنان وجود دارند.)
موضوع دیگری که نوزادان به آن علاقه زیادی نشان می‌دهند اشکال و رنگ‌های تیز و پررنگ هستند. جغجغه، طبل، کاغذها و اسباب‌بازی‌های رنگی از وسایل مورد علاقه کودکان هستند. حتی می‌توانید یک قاشق و چند ظرف آهنی در اختیار کودک بگذارید تا ببینید از ضربه زدن به آنها و ایجاد سروصدا تا چه حد لذت خواهد برد!
حرف زدن و برقراری مکالمه با نوزادان نیز اهمیت زیادی دارد. از لحن صدا و حالت چهره مهربانانه و مناسب نوزادان استفاده کنید و با آنها صحبت کنید تا ببینید با چه دقتی به شما نگاه خواهند کرد! این کار هوش و مهارت اجتماعی و هیجانی و رشد زبانی نوزاد در آینده را تقویت می‌کند.
بازی‌های مناسب خردسالان
با بزرگتر شدن کودکان گزینه‌های بیشتری برای بازی کردن با کودکان خواهید داشت. خردسالان عاشق اشیاء با رنگ روشن، توپ‌های کوچک و بزرگ، ماشین‌های اسباب‌بازی و آجرهای خانه‌بازی هستند.
پازل‌های ساده یا مکعبی نیز انتخاب‌های بسیار خوبی برای بازی خردسالان هستند.
بازی تقلید کردن (تقلید صدا، حالت بدن یا چهره) نیز مورد توجه و علاقه خردسالان قرار می‌گیرد.
بازی‌های تقلیدی و ایفای نقش و اجرای نمایش که در آنها از وسایل مختلفی مانند عروسک بازی، عروسک‌های دستی، وسایل آشپزی اسباب بازی، وسایل دکتربازی، لباس‌های مختلف برای عروسک‌ها و… استفاده می‌شود نیز مناسب این سن هستند.
دفتر نقاشی، کتاب‌های رنگ‌آمیزی و خواندن کتاب داستان برای خردسالان برای رشد شناختی، انتزاعی، هیجانی و بهبود مهارت‌های حرکتی ظریف آنها بسیار کمک‌کننده است.
وسایل بزرگ و سبک مانند جعبه‌های مقوایی، سطل‌ها و توپ‌های بادی در تشویق کودک به دویدن، ساختن، هل دادن و کشیدن و بازی برای کودکان مناسب هستند.
استفاده از گچ، طناب، مانع‌های مخروطی و ظروف نشکن برای انجام بازی‌هایی مانند لی‌لی، پریدن، دویدن، ریتم گرفتن با کوبیدن روی اجسام و پریدن مناسب هستند.
ابزارهایی مانند حلقه‌ها، جعبه‌های محکم، صخره‌های مختص کودکان و بالش‌ها می‌توانند برای تمرین بالا رفتن، حفظ تعادل، چرخیدن، تاب خوردن و غلتیدن کودکان مورد استفاده قرار گیرند.
مکان‌هایی مانند تپه‌ها، پل‌ها، تونل‌ها و گوشه‌های مختلف در صورتی که ایمن باشند بستری مناسب برای کاوش کردن، خزیدن، دویدن و کوهنوردی کودکان باشند.
بازی‌های مناسب کودکان پیش‌دبستانی
کودکان پیش‌دبستانی در انجام بسیاری از امور شخصی خود از والدینشان مستقل شده‌اند. آنها تا حد خوبی به درک درست از جهان و جای خود در آن رسیده‌اند. به همین دلیل بازی های کودکان پیش‌دبستانی خود محور و ساختاریافته است.
کودکان در این سن تلاش زیادی می‌کنند تا استقلال خود از والدینشان را نشان دهند. مثلاً اصرار می‌کنند تا لباسشان را خودشان انتخاب کنند، به تنهایی لباس بپوشند، درها را به جای شما باز یا بسته کنند و… به همین دلیل بازی‌های انفرادی مانند پازل‌های ساده و تطبیقی، سازه‌های مگنتی، دومینو، حیوانات پلاستیکی، لگوها و بلوک‌های خانه‌سازی از انتخاب‌های مناسب برای این سنین هستند.
البته برای رشد مهارت‌های اجتماعی و تعاملات در کودکان پیش‌دبستانی نیاز است که به آنها فرصت حضور در پارک‌ها و زمین‌های بازی را بدهیم و آنها را تشویق کنیم تا با کودکان دیگران ارتباط بگیرند و بازی‌های دسته‌جمعی نیز انجام دهند.
در اختیار گذاشتن ظروف قدیمی، کارتن‌ها و جعبه‌های خالی، گلدان‌های بلااستفاده، پارچه‌ها و لباس‌های کهنه، دکمه‌ها و سایر وسایل دور ریختنی وسایلی مناسب هستند تا کودک با استفاده آنها دست به تولید، خلاقیت و نوآوری بزند.
خمیربازی و خاک رس برای رشد مهارت‌های حرکتی و خلاقت کودک بسیار مفید هستند.
بازی‌های مناسب کودکان دبستانی
کودکان دبستانی نیز تأکید زیادی بر حفظ استقلال خود دارند. فعالیت‌ها و مشغله ذهنی کودکان دبستانی تا حد بسیار زیادی معطوف به فعالیت‌ها، رخدادها و دوستانشان در مدرسه است. با این حال آنها همچنان نیاز به بازی کردن برای تقویت رشد خود دارند.
به همین دلیل توصیه می‌شود تا کودکان دبستانی خود را تشویق به انجام بازی‌های مختلف مانند بازی با توپ، حباب بازی، بازی‌های خانوادگی، ساختن لگو و انجام فعالیت‌های ورزشی کنید.
بازی‌های کامپیوتری و مجازی نیز گزینه‌ای برای بازی کودکان هستند. آنچه درباره این نوع بازی برای کودکان اهمیت دارد این است که بازی متناسب با رده سنی کودک انتخاب شود و زمان استفاده از آن معین و متعادل باشد.
مراحل رشد بازی کردن با کودکان چگونه است؟
بازی‌ها با رشد کودک بزرگ می‌شوند و تغییر شکل می‌دهند. در واقع هر بازی قرار است نیازی را در کودک رفع کند و به او درس زندگی بدهد. مراحل رشد انواع بازی برای کودکان به شرح زیر است:
بازی بدون هدف (تولد تا 3 ماهگی)
در این مرحله بازی‌های کودکانه گویی کودک سعی می‌کند دنیای اطراف را درک کرده و در درون خود جذب و درونی‌سازی کند. در این مرحله کودک تعامل چندانی با اطراف ندارد و در حال مشاهده و اکتشاف است. همچنین در حال آشنایی با بدن خود و نحوه کنترل حرکات خود است. برخی از بازی‌های بدون هدف متداول در نوزادان عبارتند از:
- گرفتن اشیاء مختلف در دست می‌گیرد و فشار دادن آنها
- لگد زدن به وسایل و سطوح و لمس پارچه و پتو با پاها
- تکان دادن بی‌هدف دست‌ها و پاها
مزایای بازی برای کودکان به صورت بی‌هدف
- اکتشاف و کنترل یافتن درباره حرکات بدن خود
- درک هیجانات خود به طور شهودی
- بنیان‌گذاری پایه‌ای برای توسعه مراحل بعدی رشد بازی کودکانه
بازی انفرادی (3 ماهگی تا 2 سالگی)
درا ین مرحله بازی برای کودکان، آنها علی‌رغم توجه زیاد به اشیا و اسباب‌بازی‌ها، هنوز هم علاقه زیادی به بازی کردن با دیگران نشان نمی‌دهند. کودک دوست دارد به تنهایی مشغول بازی کردن بشود. همچنین بر مالکیت وسایل خود بسیار حساس است و دوست ندارد آنها را با دیگران شریک شود. والدین نباید در این سن کودکان را وادار به آن کنند که وسایلش را با سایر کودکان سهیم شود.
برخی از بازی‌های متداول انفرادی در نونهالان عبارتند از:
- نگاه کردن به تصاویر رنگی در کتاب‌ها و اسباب‌بازی‌های رنگی
- دسته‌بندی و چیدن اسباب‌بازی‌های تودرتو (مثلاً استوانه‌‌ای و مخروطی)
- بازی با بلوک‌های خانه‌سازی
- بازی با استوانه هوش
برخی از بازی‌های انفرادی متداول در خردسالان، کودکان پیش‌دبستانی و دبستانی عبارتند از:
- خواندن یا ورق زدن کتاب‌ها به تنهایی
- کار روی بازی‌های سازه‌ای مانند لگو و سازه‌های چوبی
- چیدن پازل
- رنگ‌آمیزی و نقاشی کردن
- ساختن قطارهای اسباب بازی و بازی کردن با آن
- بازی با وسایل آشپزی کودکانه و خاله‌بازی
- بازی با ماشین‌ها و عروسک‌ها
- اجرای یک سناریوی تخیلی
مزایای بازی برای کودکان به شکل انفرادی
- تقویت استقلال، خودمختاری و خوداتکایی کودک
- تقویت مهارت تصمیم‌گیری
- تقویت توانایی واکنش نشان دادن
- ایجاد اعتماد به نفس کافی برای شروع برقراری تعاملات با دیگران
- کمک به ایجاد و پرورش ترجیحات و علایق شخصی‌سازی شده
- رشد و توسعه خلاقیت و تخیل در کودک
- توسعه و بهبود تمرکز، توجه و پشتکار
بازی تماشاگرانه (دو سالی)
در این مرحله کودک شروع به توجه نشان دادن به دیگران می‌کند. برای مثال به بازی کودکان دیگر نگاه می‌کند، اما هنوز با آنها بازی نمی‌کند. کودک با نگاه کردن سعی در ارزیابی شرایط تعامل با محیط و یادگیری قوانین و نحوه بازی سایرین دارد. در این سن کودکان را مجبور به مشارکت در جمع و برقراری ارتباط با دیگران نکنید.
مزایای بازی برای کودکان به صورت تماشاگرانه
- بهبود مهارت یادگیری مشاهده‌ای
- بهبود پایه‌های مهارت زبانی از راه گوش دادن
بازی موازی (بالای 2 سالگی)
در مرحله بازی موازی کودک شروع به بازی کردن کنار یا در نزدیکی کودکان دیگر می‌کند، اما هنوز با آنها وارد بازی نمی‌شود. در این مرحله کودک در حال آماده شدن برای ورود به بازی با دیگران است اما هنوز نیاز به زمان دارد.
بازی شراکتی (4-3 سالگی)
در این مرحله کودک در کنار سایر کودکان شروع به انجام بازی‌ها و فعالیت‌های مشابه می‌کند. ممکن است کودکان با هم صحبت یا تعاملاتی داشته باشند، اما هنوز بازی هماهنگ و ساختاریافته جمعی نمی‌کنند.
برخی از بازی‌های شراکتی متداول عبارتند از:
- استفاده از اسباب‌بازی‌های مشترک
- مبادله و تعویض اسباب‌بازی با یکدیگر
- گفت‌وگو و تعامل فعالانه با کودکان دیگر
مزایای بازی برای کودکان به صورت اشتراکی
- افزایش اجتماع‌پذیری و ارتباط اجتماعی در کودک
- یادگیری قوانین ارتباطات اجتماعی
- یادگیری سهیم شدن و به اشتراک‌گذاری
- توسعه و بهبود مهارت‌های زبانی
- یادگیری مهارت‌های تعاون و حل مسئله
بازی تعاونی (بالای 4 سالگی)
در مرحله بازی تعاونی نهایتاً کودکان شروع به بازی‌های جمعی واقعی می‌کنند. در این مرحله کودک هم به دیگران و هم به بازی‌های جمعی علاقه نشان می‌دهد. بازی‌های تعاونی به کودکان این فرصت را می‌دهند تا به‌جای آنکه با هم مخالف باشند یا دنبال برنده‌شدن باشند، در جهت اهداف مشترک با یکدیگر همکاری کنند.
برخی از بازی‌های تعاونی متداول عبارتند از:
- ساختن قلعه شنی، خانه بالشی و سایر سازه‌های کودکانه با همکاری هم
- اجرای نمایش
- بازی‌های دسته جمعی مانند دنبال‌بازی، قایم باشک و بالابلندی
مزایای بازی برای کودکان به صورت تعاونی
- توسعه روحیه و مهارت همکاری و کار گروهی
- بهبود تعاملات و هوش اجتماعی کودک
- ایجاد و رشد مهارت همدلی
- ایجاد حس اعتماد به نفس
- ایجاد مهارت حل تعارض و حل مسئله
توجه داشته باشید که کودکان به طور طبیعی تمامی مراحل بالا را طی می‌کنند. در نتیجه اگر کودکتان در سنینی که مشخص شد، علاقه‌ای به بازی با سایر کودکان نشان نمی‌دهد، حاکی از گوشه‌گیری یا مشکلات رفتاری در او نیست و نباید او را به اجبار، وادار به بازی کردن با دیگران علی‌رغم میلش کرد.
سؤالات متداول
بازی برای کودکان بر اساس ساختار، شیوه انجام و سن آنان قابل تفکیک است. از این میان می‌توان به بازی‌های ساختاریافته، بدون ساختار، تعاملی، انفرادی و … اشاره کرد. اما آنچه قابل توجه است آن است که همه انواع بازی کودکان به رشد او کمک می‌کنند.
بله. زیرا با رشد کودک و نیاز او به کسب توانایی جدید نوع بازی او با قبل فرق می‌کند. به طور مثال او در نوزادی بازی بدون هدف را تجربه می‌کند؛ اما در سه سالگی با انجام بازی‌های تماشاگرانه به بهبود پایه‌های مهارت زبانی خود کمک می‌کند.
