کودک بیش فعال؛ نحوه برخورد صحیح و روش های آموزشی درمانی آن

زمان تقریبی مطالعه: 30 دقیقه

به عنوان والدین حتماً دیده‌اید که گاهی کودکتان پرانرژی‌تر از باقی روزهاست، دائم جنب‌وجوش و فعالیت می‌کند، نمی‌تواند برای مدت طولانی سر انجام تکالیفش بنشیند و… این حالات در اغلب کودکان گهگاه پیش می‌آیند و طبیعی هستند. اما آیا تابه حال تجربه این را داشته‌اید که از این وضعیت کودکان به تنگ بیایید و کلافه شوید؟ حتماً تا کنون شنیده‌اید که برخی والدین، معلم‌ها یا پزشکان می‌گویند که کودک بیش فعال است.

اما تا چه اندازه درباره اختلال کودک بیش فعال اطلاعات دارید؟ آیا اگر کودک شما صرفاً پر جنب‌وجوش و فعال باشد، خرابکار یا پر سر و صدا باشد یا دست به فعالیت‌های متنوع و گسترده‌ای بزند می‌توان او را بیش‌ فعال خواند؟

در این مقاله قصد داریم مروری بر ماهیت، علائم، علل، راه‌‌های برخورد با این کودک بیش فعال و درمان این اختلال داشته باشیم.

بیش فعالی چیست و کودک بیش فعال چگونه است؟

اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی (Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder) یا به اختصار ADHD شایع‌ترین اختلال عصبی رشدی در کودکان است که 50-30% کودکان قبل از هفت‌سالگی به آن مبتلا می‌شوند.

مشخصه اصلی کودک بیش فعال، کاهش پایدار توجه، دشواری در حفظ تمرکز روی انجام یک فعالیت، افزایش غیرعادی بیش‌ فعالی و رفتارهای تکانشی است. برای آنکه کودکی را بیش فعال بنامیم باید علائم این اختلال قبل از 12 سالگی، در حداقل دو موقعیت (مثلاً خانه و مدرسه) بروز کند و شدت آن‌ها به حدی باشد که در عملکرد روزمره کودک اختلال ایجاد کند. این اختلال معمولاً تا بزرگسالی ادامه می‌یابد، اگرچه ممکن است شدت و نوع علائم کودک، در طول زمان تغییر کنند.

علائم بیش‌ فعالی در کودکان چیست؟

مهم‌ترین علائم کودک بیش فعال را می‌توان به شکل زیر تعریف کرد:

الگوی مداوم بی‌توجهی یا بیش‌ فعالی-تکانش‌گری

وجود این الگو در کودک منجر به اختلال در رشد یا عملکرد می‌شود. کودک باید برای مدت حداقل 6 ماه، اغلب اوقات دارای حداقل 6 مورد از نشانه‌های زیر باشد تا بیش‌فعالی درمورد او صدق کند. به گونه‌ای که وجود این نشانه‌ها بر فعالیت‌های اجتماعی و تحصیلی او تأثیر منفی بگذارند:

1. ناتوانی در توجه به جزئیات
2. دشواری در حفظ کردن تکالیف یا بازی‌ها
3. دشواری در سازمان دادن به تکالیف و فعالیت‌ها
4. اجتناب از پرداختن به تکالیفی که نیاز به تلاش ذهنی مداوم دارند.
5. گم‌کردن وسایل لازم برای تکالیف و فعالیت‌ها
6. سریع پرت شدن حواس با محرک‌های نامربوط
7. فراموش‌کاری در فعالیت‌های روزمره
8. دنبال نکردن دستور‌العمل‌ها
9. به نظر می‌رسد وقتی با او صحبت می‌شود، گوش نمی‌دهد.

بیش‌ فعالی و تکانش‌گری

کودک برای مدت حداقل 6 ماه، اغلب اوقات دارای حداقل 6 مورد از نشانه‌های زیر باشد. به گونه‌ای که وجود این نشانه‌ها بر فعالیت‌های اجتماعی و تحصیلی او تأثیر منفی بگذارند:

1. بی‌قراری دست و پا و دائماً تکان خوردن در صندلی خود
2. ترک کردن صندلی خود، در موقعیت‌هایی که انتظار می‌رود نشسته بماند.
3. دویدن یا بالا رفتن از چیزها در موقعیت‌های نامناسب
4. بیش از اندازه صحبت کردن
5. معمولاً در حال جنب‌و‌جوش بودن
6. ناتوانی در ساکت بازی کردن یا انجام فعالیت‌های اوقات فراغت
7. دشواری در منتظر نوبت بودن
8. مزاحم دیگران شدن
9. پراندن پاسخ از دهان قبل از آن که سؤالی کامل شده باشد.

البته باید متذکر شویم که:

1. نشانه‌ها باید قبل از 12 سالگی وجود داشته باشند.
2. نشانه‌ها باید در حداقل دو موقعیت وجود داشته باشند. (مثلاً در خانه، مدرسه، با دوستان یا خویشاوندان در فعالیت‌های دیگر)
3. وجود نشانه‌ها باید به طور آشکاری بر عملکرد اجتماعی یا تحصیلی کودک اختلال ایجاد کنند یا کیفیت آن را کاهش دهند.

چند مورد از ویژگی‌های که می‌توانند با این اختلال همراه باشند عبارتند از: اختلال حافظه، ناتوانی‌های یادگیری، نقایص گفتاری و شنیداری، فقدان ظرافت حرکتی، بی‌ثباتی هیجانی، اختلال در هماهنگی حرکتی

انواع بیش‌ فعالی در کودکان

اختلال بیش‌ فعالی را بر حسب اینکه کدام گروه از علائم در کودک بیش فعال فراوانی بیشتری داشته باشد، می‌توان به سه دسته فرعی تقسیم کرد:

عمدتاً کم‌توجه در کودک بیش فعال

در این نوع بیش‌ فعالی، کودک نمی‌تواند با دقت و تمرکز، یک موضوع (مثل درس، کتاب یا تلویزیون) را پیگیری کند یا به اتمام برساند. ذهن او قدرت سازمان‌دهی و ایجاد نظم را ندارد. دائماً حواس‌پرت و به جزئیات بی‌توجه است. اغلب وسایلش را گم می‌کند و فراموش‌کاری غیرطبیعی دارد. هنگام صحبت با او، به نظر می‌رسد که حواسش جای دیگری است.  این گروه از بیش‌ فعالان ممکن است کمتر توسط متخصصان تشخیص داده شوند، چراکه تمایلی به ایجاد اختلال در خانه و مدرسه ندارند و والدین آن‌ها، کمتر به متخصص مراجعه می‌کنند. این نوع بیش‌ فعالی، در دختران شایع‌تر از پسران است.

عمدتاً بیش‌ فعال

 این نوع بیش‌ فعالی، با فعالیت و برانگیختگی بسیار بالا، تکانش‌گری، خستگی‌ناپذیری، بی‌صبری، انجام رفتارهای خطرناک، شلوغ‌کاری، مزاحمت و پرحرفی مشخص می‌شود.

نوع مرکب در کودک بیش فعال

 در این نوع بیش‌ فعالی که شایع‌ترین دسته نیز به شمار می‌رود، هر دو گروه علائم دیده می‌شوند و بین فراوانی علائم بیش‌ فعالی با علائم بی‌توجهی، تفاوت یا برتری محسوسی وجود ندارد.

انتخاب درمان مناسب بستگی به نوع اختلال نقص توجه – بیش‌فعالی‌ای دارد که فرد به آن مبتلا است. از آن‌جایی که نوع بیش فعالی می‌تواند در طول زمان تغییر کند، درمان انتخابی نیز بسته به روند تغییر بیماری، متغیر خواهد بود.

علت‌ بیش فعالی در کودکان چیست؟

علل ابتلا به اختلال نقص توجه – بیش‌ فعالی عمدتاً منشأ ژنتیکی دارند. میزان توارث پذیری این اختلال حدود %75 است. در این اختلال نقایصی در ساختارهای مغزی و وضعیت عصب شیمیایی آن دیده می‌شود. برای مثال سطح دوپامین در قشر پیش‌پیشانی مغز با وضعیت دقت، توجه و تنظیم کنترل تکانه مرتبط است. همچنین نقایصی در ترشح نوراپی‌نفرین در ناحیه لوکوس سرولئوس مغزی دیده می‌شود. بررسی نوار مغزی افراد دارای این اختلال، افزایش موج تتا و بتا (در کودکان) خصوصاً در نواحی پیشانی را نشان می‌دهد.

سایر نواحی مغزی که احتمالاً در ایجاد این اختلال دخیل‌اند، عبارت‌اند از: قشر گیجگاهی و فوقانی (مرتبط با تمرکز توجه)، مناطق آهیانه و جسم مخطط (مرتبط با کارکردهای اجرایی – حرکتی)، هیپوکامپ (مرتبط با رمزگردانی حافظه)، قشر پیش‌پیشانی (مرتبط با تغییر توجه بین محرک‌ها)، هسته‌های تالاموسی شبکه‌ای (مرتبط با توجه)، کاهش حجم و فعالیت قشر پیش‌پیشانی، سینگولای قدامی، گلوبوس پالیدوس، هسته دمدار، تالاموس و مخچه

همچنین شواهدی از تأثیر تولد زودرس و خصوصاً استرس دوران بارداری مادر در ایجاد اختلال نقص توجه – بیش‌فعالی وجود دارد.

چگونگی تشخیص کودک بیش فعال

هیچ آزمایش واحد و مشخصی وجود ندارد که بتواند تشخیص دهد آیا فرزندتان مبتلا به اختلال نقص توجه – بیش‌ فعالی هست یا خیر. برای تشخیص کودک بیش فعال، پزشک علائم کودک طی شش ماه گذشته را بررسی می‌کند. در جریان این ارزیابی ممکن است به اطلاعاتی از شما یا معلم‌های کودک نیاز داشته باشد.  همچنین پزشک یک معاینه فیزیکی برای بررسی مشکلات سلامتی جسمی کودک نیز در دستور کار خود قرار می‌دهد.

اگر مشکوک به ابتلای فرزندتان به این وضعیت هستید، نگرانی خود را با روان‌شناس یا پزشک عمومی کودک در میان بگذارید. این افراد در صورت نیاز و بسته به تشخیص، شما را به روان‌پزشک یا متخصص مغز و اعصاب ارجاع خواهند داد.

مداخلات آموزشی و درمانی برای کودکان دارای نقص توجه – بیش‌ فعالی

درمان اختلال نقص توجه – بیش‌ فعالی عمدتاً شامل درمان‌های رفتاری، دارودرمانی یا هر دو می‌شود. در میان انواع درمان‌ بیش فعالی غیردارویی می‌توان به روان‌درمانی، گفتاردرمانی، رفتاردرمانی و بازی درمانی اشاره کرد.

رفتاردرمانی کودک بیش فعال

معمولاً اولین درمان (و در صورتی که کودک زیر 5-4 سال باشد تنها درمان) تجویز شده برای بیش فعالی کودک، رفتاردرمانی است. تحقیقات نشان داده‌اند که رفتاردرمانی در کودکان می‌تواند به اندازه مصرف دارو اثربخش باشد؛ اما در صورتی که این نوع درمان روی فرد پاسخ ندهد، انتخاب بعدی دکتر، استفاده از دارو خواهد بود. در صورتی که کودک بالای 6 سال داشته باشد، احتمالاً ترکیب رفتاردرمانی با بازی‌درمانی، انتخاب مؤثرتری باشد.

 در رفتاردرمانی کودکان مبتلا به نقص توجه – بیش‌ فعالی سه هدف عمده دنبال می‌شود:

1. تقویت رخداد رفتارهای مطلوب و مثبت
2. کاهش رفتارهای بد و نامطلوب
3. آموزش ابراز هیجان‌ها و عواطف به شیوه آرام و مناسب

سه قدم اساسی در رفتاردرمانی کودک بیش فعال

1. تعیین اهداف واضح، دقیق و منطقی، پیروی مداوم از آن‌ها و کسب اطمینان از اینکه کودک دقیقاً متوجه شده که چه کاری از او خواسته شده است. (مثلاً انجام یک تکلیف درسی معین، در مدت‌زمان تعیین‌شده)
2. مداومت بر استفاده از پاداش‌ها و تنبیه‌های از قبل تعیین شده برای انواع رفتارهای خوب و بد. همچنین کسب اطمینان از اینکه کودک، به خوبی متوجه عواقب تعیین‌شده برای رفتارهای نامطلوب شده باشد.
3. استفاده مداوم از یک سیستم پاداش و تنبیه ثابت و تعیین‌شده طی تمام دوران کودکی برای ایجاد و  تثبیت رفتارهای مطلوب در کودک

انواع تکنیک‌های به‌کاررفته در رفتاردرمانی کودک کم‌توجه-بیش‌ فعال

• تقویت مثبت: ارائه پاداشی معین به کودک، در ازای انجام رفتارهای مطلوب. مثلاً اگر کودک انجام یک بازی فکری را به خوبی و در مدت زمان تعیین‌شده به پایان برساند، می‌تواند برای مدت یک ساعت فوتبال بازی کند.
• اقتصاد ژتونی: در این تکنیک والدین یا مربی کودک به او در ازای انجام رفتارهای مطلوب، یک ژتون مشخص (مثلاً برچسب ستاره، کارت تشویق و…) داده و در ازای جمع‌آوری تعداد معینی از این ژتون‌ها کودک می‌تواند به جایزه‌ای مشخص دست یابد.
• جریمه: در این تکنیک درصورتی‌که کودک رفتار بد و نامطلوبی انجام دهد، از  یک مزیت یا جایزه محروم می‌شود (مثلاً اگر تعداد معیتی صفحه از کتابش را نخواند، از زمان انجام بازی کامپیوتری محروم می‌شود.)
• وقفه کوتاه: این روش معمولاً برای کودکان پیش‌دبستانی به کار برده می‌شود. روش انجام آن به این صورت است که اگر کودک رفتار بدی انجام دهد، برای مدت زمان کوتاهی از محیطی که در آن قرار دارد دور شده و سپس به محیط قبلی بازگردانده می‌شود. (انجام این تکنیک بدون وجود آموزش قبلی یا در حضور فرد آموزش دیده به هیچ عنوان توصیه نمی‌شود. چراکه اگر مدت زمان آن مطابق سن کودک نباشد، به شیوه نادرستی انجام شود یا محیط استانداردی برای زمان وقفه انتخاب نشود می‌تواند به طور جدی باعث تشدید رفتارهای نامطلوب در کودک شود.)

تأثیر روش آموزشی ABA  کودک بیش فعال

 روش ABA یا تحلیل کاربردی رفتار، در واقع نوعی درمان رفتاری برای کودکان مبتلا به اختلالات طیف اوتیسم است که به آنها در رشد شناخت، ارتباطات اجتماعی، استفاده از زبان، مهارت‌های زندگی روزمره و کاهش رفتارهای مشکل‌آفرین کمک می‌کند. با این حال، مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها (CDC) استفاده از این درمان را در کاهش مشکلات ناشی از اختلال کم‌توجهی-بیش‌ فعالی مؤثر دانسته است.

فرض بنیادی این نوع درمان بر این اصل استوار است که سه عامل در ایجاد یک رفتار دخیل اند: محرک پیشایند (که رفتار را فراخوانی می‌کند)، خود رفتار و پیامدهای آن. هدف از این درمان، ایجاد تغییرات واضح در رفتار کودک، با ایجاد تغییراتی در یک یا چند بخش از این سه مؤلفه است. این کار با استفاده از تکنیک‌های متنوعی انجام می‌گیرد که در ادامه، چند مورد از آن‌ها را نام برده وتوضیح مختصری درباره آن‌ها می‌دهیم:

تقویت افتراقی رفتار

 در این روش به رفتارهای مطلوبی که می‌خواهیم کودک بیش فعال بیشتر آن‌ها را انجام دهد پاداش و تشویق داده و رفتارهای نامطلوب کودک را مورد تنبیه قرار می‌دهیم. (اگرچه امروز تأکید بر استفاده از پاداش به‌تنهایی و عدم استفاده از تنبیه‌ها است.)

زنجیره‌سازی رفتار (DTT)

 در این روش، رفتار دلخواه را به چند گام کوچک‌تر، آسان‌تر و تفکیک‌شده به چند مرحله تقسیم می‌کنیم. این اهداف کودک میزان موفقیت کودک بیش فعال در یادگیری را افزایش می‌دهند.

آموزش پاسخ‌محور (PRT)

 در این روش در محیط کودک گزینه‌های مختلفی برای سرگرم شدن در دسترس او قرار می‌دهند تا از بین آن‌ها به انتخاب بپردازد. این روش متمرکز بر افزایش نیروی انگیزش کودک استوار است.

آموزش خودکنترلی کودک بیش فعال

 این روش معمولاً برای کودکان کمی بزرگتر کاربرد داشته و در آن، برای کودک برنامه‌ای تنظیم می‌شود تا رفتار خود را مدیریت کند. با استفاده از این برنامه کودک مهارت‌های خودتنظیمی، پاداش دادن به خود و مشاهده رفتارهای خود و آگاهی داشتن از آن‌ها را فراگرفته و گفت‌وگوی درونی مثبتی برای خود ایجاد می‌کند. همچنین مسئولیت‌پذیری بیشتری نسبت به رفتارهای خود پیدا کرده و رفتارهای تکانشی او کمتر می‌شوند.

به کار گیری رفتاردرمانی در محیط مدرسه

معلمان و مربی‌ها می‌توانند رفتارهای مطلوب کودک بیش فعال را تحسین کنند، به کودک اشیاء آرام‌کننده‌ دلخواهش را بدهند تا در سکوت و درحالی که به درس توجه می‌کند، آن‌ها را در دست نگه دارد. برای کودکان کمی بزرگتر، مربی می‌تواند علائم مخصوصی با دست بین خودش و کودک تعیین کند تا حین کلاس، بدون حرف با او در ارتباط باشد. از جمله سایر راهبردهایی که در مدرسه می‌توان از آن‌ها استفاده کرد، می‌توان به این موارد اشاره کرد:

امتحان گرفتن از کودک بیش فعال در محیطی جداگانه، تغییر صندلی کودک، ارائه زمان امتحان طولانی‌تر، تکالیف منزل بسیار دقیق و معین، برگزاری کلاس‌های آموزش مهارت‌های اجتماعی و برنامه‌های رفتاری، نادیده گرفتن تعمدی رفتارهای نامطلوب، حذف وسایل مزاحم و حواس‌پرت‌کننده از دسترس و دید کودک

بازی‌درمانی کودک بیش فعال

 در جریان بازی‌درمانی برای اختلال ADHD سه مکانیسم کلی به کار می‌رود:

کمک به کودک برای درک و پردازش هیجان‌های مزاحم

 اتفاقات مختلف در طی روز می‌توانند هیجانات مختلفی در کودک ایجاد کنند که خود کودک از آن‌ها آگاهی نداشته باشد. مثلاً کودکی بخاطر یک تعارض خانوادگی، نسبت به اعضای خانواده خود احساس عصبانیت می‌کند. این خشم حل‌نشده، در پس ذهن او مانده و حتی اگر کودک از آن آگاه نباشد، باعث ایجاد حواس‌پرتی حین انجام سایر فعالیت‌هایش می‌شود.

خشم حل‌نشده یکی از عوامل تشدید‌کننده علائم بیش فعالی کودک به شمار می‌رود. این احساسات در فضای امن اتاق بازی به صورت نمادین بیان می‌شوند. (مثلاً کودک با چکش به اسباب‌بازی‌ها می‌کوبد.) بازی‌درمانگر این احساسات را شناسایی کرده و درباره آن‌ها به کودک بازخورد می‌دهد. (مثلاً با گفتن جمله اوه! تو عصبانی هستی.) این کار علاوه بر اینکه به کودک در شناسایی، درک و پردازش هیجان‌های کودک و منابع آن‌ها کمک می‌کند، می‌تواند مقدمه‌ای برای یادگیری نحوه برخورد با آن‌ها باشد.

هیجان دیگری که تجربه آن در  بیش فعالی کودک متداول است، احساس شرم در شرایط فشارزا است. این هیجان باعث می‌شود کودک احساس کند که دچار عیب و نقص بوده، خوب و ارزشمند نیست. این درگیری و تعارض با خود، حواس او را پرت کرده و مانع تمرکز او بر فعالیت‌هایش می‌شود. درمانگر در اتاق بازی، در درجه اول با نشان دادن اینکه تمام جزئیات هر اقدام و تصمیمی که کودک در بازی می‌گیرد، ارزشمند و مهم است، به او در ایجاد حس ارزش و پذیرش خود کمک می‌کند. در درجه دوم درمانگر تلاش می‌کند تا این باور را از دیدگاه درونی خود کودک (نه از سمت مشاهده‌گر بیرونی) پدید بیاورد. یعنی کودک خودش نتیجه بگیرد که اعمالش ارزشمند و معنادار هستند.

هیجان حواس‌پرت‌کننده و متداول سوم، ترس است که می‌تواند باعث ایجاد حس ناتوانی، آسیب‌پذیری و وابستگی شود. ممکن است کودک به طور ناهشیار از اینکه نیازهایش توسط فردی که به او وابسته است برآورده نشوند، دچار آشفتگی و درگیری ذهنی شود. هدف بازی‌درمانی در این مورد، نمایش ترس‌های کودک در صحنه‌های وانمودی در اتاق بازی است. درحالی‌که بازی‌درمانگر ترس‌های کودک را تشخیص داده، آن‌ها را به زبان آورده و به کودک درباره آن‌ها بازخورد می‌دهد، به او اجازه می‌دهد تا آن‌ها را درک و پردازش کرده و بر آن‌ها تسلط پیدا کند. در نتیجه کودک درمی‌یابد که موضوعات ترس او دیگر چندان ترسناک به نظر نمی‌رسند و حواس‌پرتی او کاهش می‌یابد.

افزایش قدرت تصمیم‌گیری و عملکرد اجرایی

درمانگر برای بهبود توانایی متمرکز ماندن و قدرت تصمیم‌گیری کودک بیش فعال، مسئولیت تصمیم‌گیری درباره مسائل مختلف را به طور کامل بر عهده کودک گذاشته و فرایند تصمیم‌گیری او را به طور کامل حمایت و تأیید می‌کند. بدین ترتیب، هر تصمیم‌گیری به منزله یک دستاورد مهم برای کودک به شمار رفته و به او احساس موفقیت و لذت زیادی می‌دهد. درنتیجه کودک به تصمیم‌گیری‌های بیشتر تشویق می‌شود و قدرت تصمیم‌گیری او و اجرای تصمیم‌هایش افزایش می‌یابد.

کاهش رفتارهای تکانشی کودک

 کودکان بیش‌ فعال اغلب بسیار تکانشی بوده و تحمل کمی نسبت به محدودیت‌ها دارند. بازی‌درمانی توانایی کودک بیش فعال و تکانش‌گر را برای تحمل محدودیت‌ها افزایش می‌دهد. به این منظور، بازی‌درمانگر اقدامات کودک حین فعالیت را دنبال کرده و ضمن بیان شفاهی آن‌ها یادداشت‌برداری انجام ‌می‌دهد. این اقدام به کودک احساس هیجان‌انگیزی از قدرت کنترل، تعیین‌کنندگی و رهایی می‌دهد. به دنبال ایجاد این حالت، کودک احساس می‌کند که قدرت تحمل محدودیت‌های معمولی را دارد. در صورت انجام مداوم این تمرین، به مرور این توانمندی و کنترل بخشی از خود کودک شده و کودک تکانشگر و بیش‌ فعال، دیگر احساس نیاز به انجام تکانش‌گری نمی‌کند.

 کار درمانی کودک بیش فعال

به‌طورکلی هدف کار درمانی کمک به افراد برای شرکت در فعالیت‌های مورد نیاز یا دلخواهشان است. این کار از طریق کمک و تشویق افراد برای غلبه بر محدودیت‌هایشان و افزایش استقلال و رضایتشان از زندگی انجام می‌گیرد. در کار درمانی کودک بیش فعال و کم‌توجه، عملکرد کودک در زمینه‌ کارایی تحصیلی، اجتماعی، اخلاق‌مداری، اصول کاری و رضایت از زندگی بهبود می‌یابد.

 گفتاردرمانی کودک بیش فعال

 افراد مبتلا به ADHD  معمولاً مشکلات و تاخیرهایی در گفتار، زبان و ارتباطات خود دارند. از این جهت، استفاده از گفتار درمانی برای آن‌ها مفید به نظر می‌رسد. هدف از این درمان، به حداکثر رساندن ارتباط فرد با بالاترین کیفیت، در محیط خانه و سایر محیط‌های اجتماعی و آموزشی است. گفتاردرمانی برای کودکان بیش‌ فعال، می‌تواند در بهبود مشکلات زیر کمک‌کننده باشد:

مشکلات ارتباطات و درک اجتماعی، مشکلات توجه و مهارت‌های گوش‌دادن به دیگران، استفاده از زبان محاوره‌ای، مشکل در درک و استفاده از استعاره‌ها و کنایات، مشکلات به‌کارگیری زبان بیانی (کلامی و نوشتاری)، نقص در درک و به‌کارگیری ارتباطات غیرکلامی مانند حالات چهره و بدن

آموزش والدین کودک بیش فعال

آموزش والدین تنها درمانی است که مرکز پیشگیری و درمان بیماری‌ها، برای کودکان خردسال مبتلا به ADHD که مصرف دارو برای آن‌ها محدودیت‌هایی دارد، توصیه کرده است. برای این کار معمولاً به 8 جلسه با درمانگر، برای یادگیری روش‌ها و راهکارهای موردنیاز برای مراقبت از کودک نیاز است.

آموزش مدیریت استرس نیز از راهکارهای مؤثر در برنامه آموزش والدین است. به وسیله این روش‌ها، والدین کودک نحوه کنترل هیجان‌های منفی خود و حفظ آرامش در برخورد با شرایط احتمالی طاقت‌فرسا در آینده را می‌آموزند.

استفاده از کمک سایر افرادی که کودک وقت زیادی را با آن‌ها سپری می‌کند (از جمله معلم‌ها) نیز می‌تواند  در بهبود شرایط نقش داشته باشد. این افراد می‌توانند به طور مؤثر و مداوم، رفتارهای خوب را در کودک تشویق، و رفتارهای نامناسب را نهی کنند.

نحوه برخورد صحیح والدین و حمایت خانواده از کودک بیش فعال

فرزندپروری و نحوه برخورد والدین، به اندازه هر بخش دیگری از درمان نقص توجه-بیش‌ فعالی مهم بوده و می‌تواند شرایط کودک را بهبود داده یا بدتر کند. اگر فرزند شما توسط متخصص مبتلا به ADHD تشخیص داده شده است، در این بخش چند توصیه برای بهبود شرایط شما و فرزندتان و فرزندتان وجود دارد:

•  هرچه می‌توانید درباره اختلال بیش فعالی بیاموزید؛ حواستان به مصرف به موقع و مداوم داروهای کودک باشد؛ دائماً با پزشک کودک در تماس باشید و کودک بیش فعال شما را به موقع برای چکاپ‌ها نزد متخصص ببرید.
• از تأثیرات این اختلال بر کودک خود آگاه بوده و شرایط او را درک کنید. از آن‌جایی که نوع و شدت علائم در حد کودک وضعیت مختص به خود او را دارد، به ویژگی‌های او حساس باشید تا بدانید نقاط قوت و ضعف رفتاری کودک بیش فعال بیشتر در چه زمینه‌هایی است و محیط و فعالیت‌های او را با این ویژگی‌هایش تطابق دهید.
• تمرکز خود را بر آموزش یک موضوع در زمان واحد بگذارید. سعی نکنید یکباره روی همه زمینه‌ها کار کنید. آموزش را از چیزهای ساده‌تر و کوچک‌تر شروع کرده و همه تلاش‌ها و دستاوردهای کودکتان را تحسین و تشویق کنید.
• به طور مداوم با مدرسه و معلم‌های کودک بیش فعال تان در ارتباط باشید. آن‌ها را در جریان وضعیت کودک خود بگذارید. در جریان روند تحصیلی فرزندتان باشید و او را در انجام وظایف تحصیلی‌اش همراهی و تشویق کنید.
• برای بررسی اینکه آیا خودتان به اختلال نقص توجه-بیش‌ فعالی مبتلا هستید یا خیر، به متخصص مراجعه کنید. گاهی این اختلال در والدین افراد مبتلا، سال‌ها تشخیص داده نشده باقی می‌ماند و افراد بدون اینکه از آن آگاه باشند افت عملکرد در زمینه‌های مختلف را تجربه می‌کنند. در صورت تشخیص و کنترل علائم، شما خود نیز به والدین بهتری تبدیل شده و بهتر می‌توانید به فرزند خود کمک کنید.
• در عین صمیمیت، نظم و دیسیپلین مشخصی داشته باشید. برای تعیین مناسب‌ترین چهارچوب‌های انضباطی برای فرزندتان، بهتر است از مشورت روانشناس یا پزشک او بهره ببرید. چراکه کودکان بیش فعال نسبت به انتقاد و تنبیه بسیار حساس هستند و بهتر است در این راه بیشتر از تشویق و حمایت استفاده شود تا نقد و تنبیه.
• انتظارات و خواسته‌هایتان از کودک بیش فعال را به روشنی تعیین کنید. به جای اینکه وقت و انرژی خود را صرف کارهایی کنید که کودک نباید انجام دهد، بر آموزش او برای انجام کارهای مطلوب و مناسب تمرکز کنید.
• از صحبت کردن با کودکان درباره اختلالش ابایی نداشته باشید.
• فضای خانه کودک بیش فعال باید محیطی امن و پذیرنده باشد.
•  به کودک بیش فعال خود عشق و محبت نامشروط دهید تا بداند او در داشتن بیش‌ فعالی مقصر نیست و می‌تواند با حمایت شما، راه‌هایی برای بهبود مشکلات ناشی از آن و سازگاری با وضعیت خود پیدا کند.

روان ‌درمانی در کودکان بیش فعال

 مداخلات شناختی برای رفع نقص‌های موجود در فرایندهای فکری از جمله توجه و حافظه عملکردی از راه آموزش دادن کودک، به بهبود شرایط افراد کم‌توجه-بیش‌ فعال کمک می‌کند.

همچنین رویکرد شناختی-رفتاری (CBT) شامل آموزش حل مسئله، خودآموزشی، خودتقویتی و خودراهنمایی است. با این کار کودک راحت‌تر با چالش‌های ناشی از اختلال خود کنار آمده و عملکرد روزمره بهتری خواهد داشت.

دارو درمانی کودک بیش فعال

 در صورتی که محدودیت‌های جسمی و سنی، مانع تجویز دارو برای کودک نشوند، دارو درمانی خط اول درمان ADHD محسوب می‌شود. دو گروه اصلی داروهای تجویزی برای اختلال نقص توجه-بیش‌ فعالی، محرک‌های روانی و غیرمحرک‌ها هستند.

داروهای محرک عصبی از جمله ریتالین (متیل فندیت) و آدرال (محرکی بر پایه آمفتامین) متداول‌ترین گزینه انتخابی در درمان پزشکی بیش‌ فعالی هستند. اثربخشی این داروها از طریق افزایش میزان دوپامین و نوراپی‌نفرین در مغز صورت می‌گیرد.

در صورتی که مصرف این داروهای محرک، عوارض جانبی مشکل‌زایی برای فرد در پی داشته باشد، داروهای انتخابی بعدی غیرمحرک‌هایی مانند استراترا (آتوموکستین) و ضدافسردگی‌های مانند ولبوترین (بوپروپیون) خواهند بود. این داروها  باعث افزایش نوراپی‌نفرین مغزی می‌شوند.

درمان‌های جانبی طبیعی برای اختلال کم‌توجهی-بیش‌ فعالی

به‌طورکلی تغییراتی در سبک زندگی می‌تواند به مدیریت بهتر علائم این اختلال در کودک بیش فعال کمک کند. از جمله این تغییرات می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• مصرف یک رژیم غذایی متعادل و مغذی، انجام روزانه حداقل یک ساعت فعالیت ورزشی، داشتن خواب کافی، کم‌کردن زمان روزانه استفاده از وسایل الکترونیکی مانند تلفن همراه، کامپیوتر و تلویزیون.
• همچنین تحقیقات اثربخشی ورزش‌های یوگا و تای‌چی، تمرینات تن‌آرامی (مدیتیشن) همراه با ذهن‌آگاهی (مایندفولنس) و گذراندن زمان در محیط بیرون از خانه و طبیعت را بر کاهش شدت علائم این اختلال ثابت کرده‌اند.
• محدودکردن استفاده از مواد غذایی دارای مواد حساسیت‌زا و افزودنی‌های غذایی نیز بر کاهش تظاهرات این اختلالات مؤثر است.

راه‌های پیشگیری از بیش فعالی کودکان در دوران بارداری مادران

حفظ سلامت در دوران بارداری، می‌تواند در مبتلا نشدن کودک به اختلال ADHD نقش داشته باشد. برای حفظ این سلامت، پیروی از یک رژیم غذایی سالم و مقوی و مراجعه منظم به دکتر برای وارسی شرایط مادر و چنین بسیار حائز اهمیت هستند.

 بنابر تحقیقات، در صورت مصرف سیگار توسط مادر طی دوران بارداری، احتمال ابتلای کودک به اختلال نقص توجه-بیش‌ فعالی دو برابر می‌شود. برخی تحقیقات نشان داده‌اند که قرار گرفتن مادر باردار در معرض ماده سُرب (و همچنین قرار گرفتن کودک در این شرایط در اوایل کودکی) با ابتلا به ADHD در ارتباط است. تحقیقات دیگری نیز در حال بررسی ارتباط بین زایمان زودهنگام و این اختلال هستند، اما نتایج آن‌ها هنوز کاملاً به اثبات نرسیده است.

خوراکی‌های مضر برای کودکان بیش فعال

برخی متخصصان بر این باورند که پیروی از دستورات تغذیه‌ای خاصی می‌تواند باعث کاهش رفتارهای بیش‌ فعالانه در کودکان شود. بن فینگُلد یک رژیم غذایی فاقد رنگ‌های غذایی مصنوعی، طعم‌دهنده‌ها و مواد نگهدارنده را برای کاهش فعالیت زیاد در این اختلال طراحی کرده است. اثربخشی این رژیم غذایی هنوز به طور قطعی اثبات نشده، اما بسیاری از والدینی که از این رژیم برای فرزندشان استفاده کرده‌اند، بهبودی در رفتار کودک را گزارش کرده‌اند.

تا به امروز رابطه بین مصرف شکر و اختلال بیش‌ فعالی به طور علمی ثابت نشده است. اگرچه مصرف قند و سایر کربوهیدرات‌ها، با افزایش سریع سطح خون و افزایش ناگهانی ترشح آدرنالین، می‌تواند باعث افزایش سطح فعالیت و انرژی کودکان ‌شود. در این خصوص توصیه می‌شود که اگر والدین احساس می‌کنند مصرف مواد قندی بر رفتار کودک اثر منفی دارد، برخی از غذاهای پرقند را از رژیم غذایی کودک حذف کنند تا اثر آن را بر رفتار کودک به درستی ارزیابی کنند. اگرچه در صورت بروز تغییر رفتار، می‌توان آن را به تلاش کودک برای جلب توجه والدین در نتیجه تغییرات تعاملات خانواده طی دوران انجام رژیم نسبت داد. (یعنی نمی‌توان گفت که تغییر رفتار لزوماً حاصل قطع مصرف ماده‌ غذایی خاصی است.)

نکته بسیار مهم در انجام رژیم‌های غذایی برای کودکان توجه به این مسئله است که رژیم مورد استفاده، بیش‌از‌حد سخت‌گیرانه نباشد یا باعث محرومیت کودک از برخی مواد مغذی مورد نیاز برای رشد او نشود. در نتیجه لازم است که در صورتی‌که والدین قصد استفاده از رژیم غذایی خاصی برای فرزند مبتلا به ADHD دارند، برنامه‌ریزی برای آن را حتماً زیر نظر پزشک و متخصص تغذیه انجام دهند.

مشاغل مناسب برای کودک بیش‌ فعال در آینده

انتخاب شغل مناسب برای همه افراد، بستگی به علائق افراد دارد. در این بین، برخی مشاغل هستند که در آن‌ها می‌توان حداکثر استفاده را از برخی ویژگی‌های افراد مبتلا به بیش‌ فعالی برد. افراد بیش‌ فعال سرشار از ویژگی‌هایی چون انرژی بالا، اشتیاق، همدلی و توانایی کار متمرکز تحت شرایط فشارزا هستند. به طور کلی حرفه‌هایی که کمتر نیاز به انجام فعالیت تکراری یا حفظ طولانی‌مدت توجه دارند، چندان برای افراد دارای بیش‌ فعالی پیشنهاد نمی‌شوند. در مقابل مشاغلی که دارای فضای خلاقانه و هیجان‌انگیز هستند، کمتر نیاز به حفظ پایدار توجه دارند، یا دامنه و تنوع وظایف آن‌ها زیاد است برای این افراد مناسب‌تر خواهند بود. در ادامه به 11 مورد از مشاغلی که می‌تواند برای این افراد مناسب باشد اشاره می‌کنیم:

معلم

 این شغل متکی بر ویژگی‌های چون انرژی بالا، اشتیاق، خلاقیت، پویایی و انعطاف‌پذیری است. کودک بیش فعال می‌تواند با شغل معلمی در آینده، مهارت‌های صبر و تمرکز خود را نیز بهبود ‌دهد.

مربی مهدکودک

 برای بیان مناسب بودن این شغل برای آینده کودک بیش فعال شاید اشاره به شباهت‌های بین این افراد و خردسالان کافی باشد! چراکه هر دو دسته انرژی و خلاقیت بالایی داشته و امتحان کردن فعالیت‌های متنوع را هیجان‌انگیز می‌دانند. این شباهت‌ها باعث می‌شود آن‌ها یکدیگر را به خوبی درک کرده، با هم کنار آمده و اوقات خوشی را کنار هم سپری کنند.

خبرنگار

 حرفه روزنامه‌نگاری و خبرنگاری با تغییرات روزمره و متنوع در محیط کار سروکار دارد. پس عجیب نیست اگر محیط کاری چنین هیجان‌انگیز و خلاقانه برای کودک بیش فعال در آینده  بیش از هر کس دیگری جذاب باشد. ویژگی‌های پویای این محیط کاری مانع ایجاد حس کسالت و افت انرژی افراد می‌شود و تغییرات مختلفی که نیاز به سازگاری دارند، کاملاً مناسب افراد دارای مشکل در حفظ پایدار و طولانی‌مدت تمرکز است.

آشپز

بر هیچ‌کس پوشیده نیست که حرفه آشپزی چقدر می‌تواند بستری خلاقانه و هیجان‌انگیز برای افراد ایجاد کند تا در آن، دست به کشف و ایجاد طعم‌ها و ترکیبات جدید زده و از توانمندی‌های خود حداکثر استفاده را ببرند. در عین حال این شغل، نیازمند انجام برنامه‌ریزی‌های طولانی‌مدت و تمرکز طولانی‌مدت نیز نیست.

آرایشگر

آرایشگری یکی از شغل‌های مناسب برای کودک بیش فعال در آینده است. آرایشگرها، فارغ از اینکه در کدام زمینه تخصصی خدمات آرایشی و بهداشتی فعالیت می‌کنند، به طور مداوم با افراد جدیدی رو‌به‌رو می‌شوند که هرکدام از آن‌ها خواسته‌های خاصی داشته و می‌تواند به عنوان چالش‌های کاری، به خوبی اشتیاق و توجه افراد دارای بیش‌ فعالی را برانگیزاند.

کودک بیش فعال و کارآفرینی

 ویژگی‌های این کار، به خوبی با نقاط قوت افراد دارای بیش‌ فعالی مطابقت دارد. ساعات کار زیاد، اما انعطاف‌پذیر این شغل، در عین حال که باعث به کارگیری حداکثری انرژی زیاد این افراد می‌شود، آن‌ها را در تنگنا و محدودیت قرار نمی‌دهد. همچنین فرد می‌تواند به خوبی روی اشتیاق و علاقه واقعی خود تمرکز کرده و زندگی خود را معنادارتر بسازد.

آتش‌نشان، پلیس، تکنسین اورژانس و امداد اولیه

 این مشاغل امکان کار در محیط‌های مختلف و پرهیجان را به افراد می‌دهد. در شرایط پر فشار و استرس که دیگران وحشت‌زده و درمانده می‌شوند، ذهن افراد دارای بیش‌ فعالی به سرعت به کار افتاده و به آن‌ها امکان ارزیابی صحیح شرایط، تصمیم‌گیری بحرانی و انجام اقدامات لازم را می‌دهد.

پرستاری در آینده شغلی کودک بیش فعال

 حرفه پرستاری در عین حال که با ویژگی توجه ناپایدار در افراد دارای نقص توجه – بیش‌فعالی متناسب است، اما ساختار و چهارچوب کافی را برای تمرکز و انجام فعالیت‌ به آن‌ها می‌دهد.

مشاغل حوزه فناوری

 ویژگی‌های افراد دارای ADHD کاملاً با ویژگی دائماً متغیر و در حال پیشرفت حوزه فناوری همخوانی دارد. همچنین به این افراد فرصت کافی برای حل مشکل و متمرکز کردن توجه روی جزئیات کارها را می‌دهد.

برنامه‌نویس نرم‌افزار

 اغلب پروژه‌های این حرفه در حد چند هفته به طول می‌انجامند که این حالت، به جلوگیری از یکنواختی کمک می‌کند. همچنین درگیرشدن با انواع مشکلات نرم‌افزاری متنوع و جالب، ذهن افراد بیش‌ فعال را به چالش کشیده و ذهن آن‌ها را در مسیر و چهارچوبی منسجم حفظ می‌کند. پس برنامه‌نویسی می‌تواند شغل مناسبی برای آینده کودک بیش فعال ما باشد.

هنرمند

فارغ از اینکه علاقه و استعداد فرد در کدام یک از زیرشاخه‌های هنر باشد، این حرفه به‌خوبی بستری برای شکوفایی خلاقیت بی‌پایان کودک بیش فعال و تخلیه انرژی آن‌ها از راه خلق هنرهای متنوع فراهم می‌کند.

سؤالات متداول