زمان تقریبی مطالعه: 16 دقیقه
لب شکری شدن کودکان که با نام‌های دیگری چون شکاف لب، شکاف کام، لب چاک، لب شکافته نیز شناخته می‌شود به حالتی گفته می‌شود که میان لب و دهان فوقانی شکافی عمیق وجود داشته باشد. این عارضه در حین رشد جنین و در رحم مادر رخ می‌دهد. این مشکل از شایع‌ترین نقایص مادرزادی به شمار می‌رود و در مواردی ممکن است با سایر بیماری‌های ژنتیکی نیز همراه باشد. اگرچه تولد نوزادی با لب‌شکافته می‌تواند برای پدر و مادرها ناراحت‌کننده باشد اما خبر خوب این است که این مشکل در اکثر نوزادان قابل اصلاح است و با جراحی به حالت طبیعی خود باز می‌گردد. در ادامه مقاله، ما تلاش می‌کنیم تا بیشتر با این نقص، علت‌های آن و راه‌حل‌های موجود صحبت کنیم. با ما همراه باشید.
شکاف کام و لب (لب شکری) چیست؟
شکاف لب و کام یا لب شکری در کودکان باعث منافذی در لب بالایی یا سقف دهان نوزاد (کام) می‌شوند و به‌عنوان ناهنجاری‌های مادرزادی (نقایص مادرزادی) که در هنگام رشد جنین در رحم مادر شکل می‌گیرد، شناخته می‌شوند. این شکاف‌ها زمانی اتفاق می‌افتند که بافت‌های لب بالایی و سقف دهان در طول رشد جنین به‌درستی به هم نپیوندند.
شکاف لب و کام در کودکان می‌تواند در یک یا هر دو طرف دهان ایجاد شود. از آنجایی که لب و کام به طور جداگانه رشد می‌کنند، موارد زیر در شکل لب و دهان کودکان نیز محتمل است:
- شکاف لب بدون شکاف کام
- شکاف کام بدون شکاف لب
- هم شکاف لب و هم شکاف کام (شایع‌ترین اختلال)
انواع لب شکری در کودکان
اما شکاف در قسمت کام و لب شکری دو موضوع جداگانه هستند که جنین ممکن است با هر دو یا یکی از آن‌ها روبه‌رو باشد. حال بیاید تا هرکدام از این دو مشکل را به طور جداگانه و اختصاصی مورد بررسی قرار دهیم.
شکاف لب چیست؟
لب‌های جنین در بین هفته چهارم تا هفته هفتم بارداری شکل می‌گیرند. همانطور که کودک در دوران بارداری رشد می‌کند، بافت بدن و سلول‌های خاصی از هر طرف سر به سمت مرکز صورت پیشرفت کرده، به یکدیگر می‌پیوندند و صورت را می‌سازند. این به هم پیوستن بافت به طور طبیعی، جزئیات صورت مانند لب‌ها و دهان را تشکیل می‌دهد. اما همیشه روند رشد آن‌طور که مورد انتظار است پیش نمی‌رود. برای مثال بیماری مادرزادی لب شکری در کودک زمانی اتفاق می‌افتد که بافت‌های سازنده لب به طور کامل به هم نرسند و به هم پیوند نخورند.
در نتیجه این اختلال در رشد بافت‌ها و در صورتی که تا پیش از تولد این بافت‌ها به هم پیوند نخورده باشند، یک شکاف بین دو طرف لب بالایی ایجاد می‌شود که در اصطلاح به آن لب چاک یا لب شکری می‌گویند. در تعداد کمی از نوزادان به جای یک شکاف دو چاک در لب بالایی وجود دارد که به نام خرگوش لب نیز رایج است. علاوه بر این، شکاف لب می‌تواند از یک فرورفتگی کوچک تا یک شکاف بزرگ که به بینی می‌رسد متغیر باشد.
شکاف کام چیست؟
کودکان مبتلا به شکاف لب ممکن است شکاف کام را نیز داشته باشند. سقف دهان یا کام بین هفته‌های ششم و نهم بارداری تشکیل می‌شود. همانند شکافته لب، اگر بافتی که سقف دهان را شکل می‌دهد در دوران بارداری به طور کامل به هم نپیوندد، شکاف کام اتفاق می‌افتد. شکاف کام می‌تواند شامل کام سخت (قسمت استخوانی جلویی سقف دهان) یا کام نرم (بخش پشت نرم سقف دهان) باشد.
میزان شیوع شکاف کام و لب در نوزادان
مطابق آمار ارائه شده، از هر ۱۶۰۰ نوزاد یکی از آن‌ها به شکاف لب و کام و از هر ۲۸۰۰ کودک یکی از آن‌ها به نقص لب شکری بدون شکاف کام مبتلا است. در کشور ما متأسفانه آمار دقیقی در این باره منتشر نشده اما بر اساس آمار نیمه رسمی از استان‌های مختلف، از هر ۷۰۰ کودک یک نفر آن‌ها این اختلال را دارد.
بیماری ژنتیکی لب شکری (چه با شکاف کام یا بدون شکاف کام) در نوزادان پسر شایع‌تر است و شکاف کام (بدون شکاف لب) در نوزادان دختر بیشتر دیده می‌شود.
علت ایجاد لب شکری و شکاف کام نوزاد چیست؟
در بیشتر موارد هیچ دلیلی برای اختلال لب شکری در کودکان وجود ندارد و راهی هم برای پیشگیری از این اختلال کشف نشده است. اکثر دانشمندان بر این باورند که شکاف‌ها به دلیل ترکیبی از عوامل ژنتیکی (ارثی) و محیطی (مربوط به دنیای طبیعی) ایجاد می‌شوند. علاوه بر این، به نظر می‌رسد در صورتی که خواهر یا برادر، والدین یا سایر خویشاوندان دارای این سندرم باشند، احتمال بیشتری وجود دارد که نوزاد نیز با این اختلال به دنیا بیاید.
از دلایل دیگر شکاف لب یا شکاف کام ممکن است به عواملی مانند غذاها، محیط اطراف و داروهایی که مادر در دوران بارداری مصرف کرده یا در معرض آن بوده است نیز مرتبط باشد. داروهای ضدتشنج، داروهای درمان آکنه حاوی Accutane، یا متوترکسات، از جمله مواردی هستند که احتمال اختلال لب شکری در نوزاد را افزایش می‌دهند.
عوامل دیگری که می‌توانند در ایجاد شکاف نقش داشته باشند عبارتند از:
- کمبود ویتامین (اسید فولیک یا آهن)
- چاقی مادر
- استعمال دخانیات یا الکل در دوران بارداری
- مصرف مواد مخدر
- اختلالات تولد مانند سندرم دی جورج یا سندرم پیر رابین
- قرار گرفتن در معرض ویروس‌ها یا مواد شیمیایی در زمانی که کودک در رحم است
اگرچه پزشکان و دانشمندان هنوز دلیل قطعی این نقص مادرزادی را کشف نکرده‌اند، اما سازمان CDC همچنان به مطالعه این نقص و راه‌های پیشگیری از آن ادامه می‌دهد. تا به آن زمان، در صورتی که باردار هستید و یا قصد بارداری دارید، بهتر است با پزشک در این مورد مشورت نمایید.
تشخیص نقص لب شکری
لب شکافته معمولاً در طب سونوگرافی اواسط بارداری که در طی هفته‌های ۱۸ الی ۲۱ انجام می‌شود قابل تشخیص است زیرا شکاف باعث تغییرات فیزیکی در صورت جنین می‌شود. اما شکاف کام ایزوله (بدون وجود شکاف لب) تنها در ۷ درصد از نوزادان مبتلا به این عارضه امکان تشخیص دارد زیرا دیدن آن دشوار است.
اگر پزشکان نتوانند قبل از تولد نوزاد شکاف در لب جنین را در سونوگرافی تشخیص دهند، با معاینه فیزیکی دهان، بینی و کام می‌توان شکاف لب یا شکاف کام را پس از تولد تشخیص داد. در برخی موارد، در صورت تشخیص لب شکری پزشک ممکن است آمنیوسنتز را برای بررسی سایر شرایط ژنتیکی توصیه کند. آمنیوسنتز روشی برای خارج کردن مایع آمنیوتیک از کیسه آمنیوتیک است و به تشخیص سایر اختلالات مادرزادی کمک می‌کند.
علائم شکاف کام و لب در نوزادان
همانطور که گفتیم، معمولاً شکاف لب یا کام بلافاصله در بدو تولد قابل‌شناسایی است. این نقص می‌تواند در شکل‌های زیر ظاهر شود:
- شکاف در لب و سقف دهان (کام) که یک یا هر دو طرف صورت را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
- شکافی در لب که فقط به صورت یک بریدگی کوچک در لب ظاهر یا از لب از طریق لثه بالایی و کام به پایین بینی کشیده می‌شود.
- شکافی در سقف دهان که بر ظاهر صورت تأثیری ندارد.
در مواردی نادر، شکاف فقط در ماهیچه‌های کام نرم (شکاف کام زیر مخاطی) که در پشت دهان قرار دارند رخ می‌دهد و توسط پوشش دهان پوشیده می‌شود. این نوع شکاف اغلب در بدو تولد مورد توجه قرار نمی‌گیرد و ممکن است تا زمانی که علائم ایجاد شود، تشخیص داده نشود. علائم و نشانه‌های شکاف کام زیر مخاطی ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- مشکل در تغذیه
- مشکل در بلع، با احتمال خروج مایعات یا غذا از بینی
- تو دماغی صحبت کردن
- عفونت مزمن گوش
عوارض جانبی شکاف کام و لب
لب شکری کودکان در صورتی که با جراحی حل نشود عوارض جانبی با خود به همراه خواهد داشت. مشکلاتی در خوردن، شنوایی و گفتار در کودکان مبتلا به این نقص مادرزادی از جمله عوارض شایعی است که نوزاد با آن روبه‌رو خواهد بود. این کودکان همچنین ممکن است مشکلاتی در دندان‌های خود نیز داشته باشند که می‌تواند باعث کمبود اعتماد به نفس در آن‌ها شود. در ادامه به طور جزئی‌تر به بررسی این مشکلات می‌پردازیم.
مشکلات خوردن کودکان لب شکری
در صورتی که در کام نوزاد شکافی وجود داشته باشد، ممکن است غذا و مایعات از دهان به داخل بینی برگردند. برخی از نوزادان در شیر خوردن از سینه مادر یا گرفتن شیشه شیر مشکل دارند زیرا نمی‌توانند نوک سینه یا شیشه شیر را به خوبی در دهان نگه‌دارند.
از دست دادن شنوایی
از دیگر عوارض شکاف کام باید به مشکلات شنوایی اشاره کنیم. کودکان دارای شکاف کام بیشتر مستعد تجمع مایع در گوش میانی هستند و اگر این مشکل درمان نشود، می‌تواند شنوایی کودک را کاهش دهد.
مشکلات گفتاری
کودکان مبتلا به شکاف کام ممکن است در صحبت کردن نیز با مشکلاتی روبه‌رو باشند. صدای این کودکان در اغلب موارد به خوبی پخش نمی‌شود و به صورت تو دماغی به نظر می‌رسد به همین دلیل آنچه می‌گویند ممکن است واضح و قابل درک نباشد. البته لازم به ذکر است که همه کودکان این مشکلات را ندارند و در بسیاری از موارد جراحی می‌تواند این مشکلات را به طور کامل برطرف کند.
مشکلات دندانی
علاوه بر تمام مشکلاتی که نام بردیم، کودکان لب شکری مستعد ابتلا به مشکلات دندانی مانند پوسیدگی، افتادن دندان یا بدشکلی و جابه‌جایی دندان‌ها هستند. این کودکان همچنین ممکن است به‌احتمال بیشتری مبتلا به نقص برآمدگی آلوئولی (لثه استخوانی بالایی که دندان‌ها را در خود جای داده است) باشند. مشکلاتی که نقص آلوئول به همراه دارد:
- چرخش، جابه‌جایی و نیش زدن دندان‌های دائمی
- جلوگیری از ظاهرشدن دندان‌های دائمی
- از دست دادن زودرس دندان‌های نیش
مشکلات عاطفی یا اجتماعی
در صورتی که شکاف در لب با جراحی برطرف نشود و کودک به سنی رسیده باشد که از ظاهر خود آگاهی دارد ممکن است باعث خجالت، مشکلات عاطفی، اجتماعی یا رفتاری او در مدرسه شود. این نقص همچنین می‌تواند در اعتماد به نفس کودک اثر گذارد و منجر به کناره‌گیری او از همسن‌های خود شود.
درمان شکاف لب و کام
درمان لب شکری و شکاف کام به وسعت شکاف، سن کودک و سایر نیازهای خاص یا شرایط سلامتی بستگی دارد. جراحی رفع این مشکل در بیمارستان و به کمک بی‌هوشی انجام می‌شود. این جراحی همچنین در دسته جراحی‌های آسان قرار دارد که در ادامه بیشتر در مورد آن توضیح خواهیم داد.
ترمیم شکاف لب
ترمیم شکاف لب ممکن است به یک یا دو عمل جراحی نیاز داشته باشد. اولین عمل جراحی معمولاً زمانی انجام می‌شود که نوزاد بین ۳ تا ۶ ماه سن دارد و باعث بسته‌شدن لب نوزاد خواهد شد. عمل جراحی دوم در صورت لزوم معمولاً برای زمانی است که کودک به ۶ ماهگی برسد.
ترمیم شکاف کام
ترمیم شکاف کام در ۱۲ ماهگی انجام می‌شود که در طی آن شکل کام اصطلاح شده و احتمال ایجاد مایع در گوش میانی نیز کاهش می‌یابد. برای جلوگیری از تجمع مایع در گوش میانی، این کودکان معمولاً به لوله‌های مخصوصی نیاز دارند که برای کمک به تخلیه مایع در پرده گوش گذاشته می‌شود. در کودکان دارای شکاف کام همچنین نیاز است تا شنوایی آن‌ها سالی یکبار مورد بررسی قرار گیرد.
حدود ۴۰ درصد از کودکان مبتلا به شکاف در کام دهان، علاوه بر جراحی ترمیم کام به جراحی‌های بیشتری برای کمک به بهبود گفتار خود نیاز دارند. برای تشخیص لزوم این جراحی، در سن ۴ تا ۵ سالگی آسیب‌شناس گفتار، صحبت کردن کودک را ارزیابی و در صورت نیاز از یک اسکوپ نازوفارنکس برای بررسی حرکت کام و گلو استفاده می‌کنند. در صورتی که برای بهبود گفتار نیاز به جراحی باشد، این جراحی در حدود سن ۵ سالگی کودک انجام خواهد شد.
همانطور که گفتیم، شکافی که در لب و کام کودکان وجود دارد ممکن است شامل خط لثه نیز شود. این کودکان ممکن است در سنین بین ۶ تا ۱۰ سالگی به پیوند استخوان نیاز داشته باشند تا با پر شدن خط لثه بالایی، لثه بتواند دندان‌های دائمی را نگه دارد و فک بالایی را تثبیت کند. پس از آن هنگامی که دندان‌های دائمی رشد کرد، کودک اغلب به بریس برای صاف کردن دندان‌ها و یک بازکننده کام برای گشاد کردن کام نیاز دارد.
از دیگر جراحی‌هایی که ممکن است کودکان لب شکری و با شکاف کام نیاز داشته باشند:
- بهبود ظاهر لب و بین
- بستن منافذ بین دهان و بینی
- کمک به تنفس
- تثبیت فک و صاف شدن آن
اگرچه جراحی ترمیم لب و کام در اغلب موارد موفقیت‌آمیز و بی‌خطر است اما خطرات احتمالی مانند خونریزی، عفونت و آسیب به اعصاب، بافت‌ها یا سایر ساختارها در مواردی نادر دیده شده است. جراحی شکاف لب یک اسکار صورتی کوچک باقی می‌گذارد که به مرور زمان و با رشد کودک کمتر دیده می‌شود.
خدمات مورد نیاز کودکان لب شکری
با توجه به خطرات سلامت دهان و دندان و مشکلات پزشکی مرتبط با شکاف لب یا شکاف کام، معمولاً تیمی از پزشکان و سایر متخصصان در مراقبت از این کودکان مشارکت دارند. اعضای تیم شکاف کام و لب مورد نیاز برای این کودکان معمولاً عبارتند از:
- جراح پلاستیک برای ارزیابی و انجام جراحی‌های لازم بر روی لب یا کام
- یک متخصص گوش، حلق و بینی (پزشک گوش، حلق و بینی) برای ارزیابی مشکلات شنوایی و در نظر گرفتن گزینه‌های درمانی برای مشکلات شنوایی
- یک جراح دهان و دندان برای تغییر مکان بخش‌های فک بالا در صورت نیاز، برای بهبود عملکرد و ظاهر و ترمیم شکاف لثه
- یک متخصص ارتودنسی برای صاف کردن و تغییر موقعیت دندان‌ها
- یک دندانپزشک برای انجام مراقبت‌های معمول دندان
- یک متخصص پروتز دندان برای ساختن دندان‌های مصنوعی و وسایل دندانی برای بهبود ظاهر و برآوردن نیازهای عملکردی برای خوردن و صحبت کردن
- آسیب‌شناس گفتار برای ارزیابی مشکلات گفتار و تغذیه
- یک گفتار درمانگر برای بهبود گفتار با کودک
- شنوایی شناس (متخصص اختلالات ارتباطی ناشی از نقص شنوایی)؛ برای ارزیابی و نظارت بر شنوایی
- یک مددکار اجتماعی یا روان‌شناس برای حمایت از خانواده و ارزیابی هرگونه مشکل سازگاری
- یک متخصص ژنتیک برای کمک به والدین و بیماران بزرگسال برای سنجش شانس داشتن فرزندان بیشتر با این شرایط
پیشگیری از تولد نوزاد با شکاف کام و لب
طبیعی است که والدین پس از تولد نوزادی لب شکری، در مورد احتمال داشتن فرزند دیگری با همان بیماری نگران باشند. اگرچه در بسیاری از موارد شکاف لب و کام قابل پیشگیری نیستند، اما این مراحل می‌توانند به کاهش ریسک ابتلا کمک کنند:
- مشاوره ژنتیک را در نظر بگیرید. اگر سابقه خانوادگی شکاف لب و کام دارید، حتماً پیش از بارداری این موضوع را با پزشک خود در پیان بگذارید. پزشک ممکن است شما را به یک مشاور ژنتیک ارجاع دهد که می‌تواند به تعیین خطر ابتلا به کودکان مبتلا به شکاف لب و کام کمک کند.
- ویتامین‌های دوران بارداری را مرتب مصرف کنید. در صورتی که قصد دارید به زودی باردار شوید، از پزشک خود در مورد ویتامین‌ها و نحوه استفاده از آن‌ها سؤال کنید.
- از تنباکو یا الکل استفاده نکنید. استفاده از الکل یا تنباکو در دوران بارداری خطر تولد نوزادی با نقص مادرزادی را افزایش می‌دهد.
سؤالات متداول
ژنتیک عامل اصلی ابتلا نوزاد به این عارضه است اما مواردی مانند کمبود ویتامین (اسید فولیک)، چاقی مادر، استعمال دخانیات یا الکل در دوران بارداری و قرار گرفتن در معرض ویروس‌ها یا مواد شیمیایی در زمانی که کودک در رحم است می‌تواند در لب شکری شدن نوزاد مؤثر باشد.
با توجه به سن و وضعیت نوزاد جراحی رفع این مشکل در بیمارستان و به کمک بی‌هوشی انجام می‌شود.
بله انجام کارها مانند مصرف ویتامین‌ها در دوران بارداری، عدم استعمال دخانیات و الکل می‌تواند مقدار زیادی از بروز این عارضه جلوگیری کند.
