بازی درمانی کودکان و مزایا آن

زمان تقریبی مطالعه: 14 دقیقه

جایگاه درمانی بازی و بازی درمانی کودکان

یکی از روش‌هایی که امروزه بسیاری از روان‌شناسان از آن برای تشخیص و درمان مشکلات در کودکان بهره می‌گیرند بازی درمانی کودکان است. شاید از خودتان بپرسید که بازی درمانی چیست؟

بازی‌درمانی طراحی بازی‌‌های هدفمند به منظور تشخیص و درمان مشکلات روحی کودک یا پرورش ذهن آن‌ها است.

زیرا بازی به کودکان اجازه می‌دهد تا احساسات خود را به صورتی کارآمد و بی هیچ ترسی بیان کنند. همچنین بازی، کار کودکان خردسال است و بر همه زمینه‌های رشد آن‌ها تأثیر دارد. کودکان از طریق بازی اندام‌های حسی را تحریک می‌کنند، نحوه استفاده از ماهیچه‌هایشان را یاد می‌گیرند، بینایی را با حرکات هماهنگ می‌کنند، بر بدن خود تسلط می‌یابند و مهارت‌های جدیدی می‌آموزند.

 وقتی آنها مکعب‌هایی را دسته‌بندی می‌کنند که اشکال گوناگونی دارند و تعدادی را که می‌توانند روی‌هم بچیند، می‌شمارند یا می‌گویند برج من بزرگ‌تر از برج توست، اساس مفاهیم ریاضی را پی‌ریزی می‌کنند.

 وقتی با کامپیوتر بازی می‌کنند راه‌های جدید تفکر را می‌آموزند. کودکان پیش‌دبستانی در سنین مختلف به بازی‌های گوناگونی می‌پردازند  نوع بشر از دیرباز برای یادگیری مهارت‌های اجتماعی و شناختی کودکان از اسباب‌بازی و بازی‌های گوناگون استفاده می‌کرده است.

استفاده از روش بازی‌درمانی کودکان یا محیط بازی برای درمان به‌عنوان ویژگی اجتناب‌ناپذیر تشخیص و درمان برای کودکانی است که مشکل دارند. زیرا بازی به بزرگسالان اجازه می‌دهد که وارد دنیای کودکان شوند و به کودکان نشان دهند که چرا آنها را به رسمیت می‌شناسند و می‌پذیرند.

فواید بازی درمانی کودکان چیست؟

وقتی یک بزرگسال با یک کودک بازی می‌کند نوعی تصاویر قدرت موقتی به وجود می‌آید و کمتر احتمال دارد که کودک از جانب بزرگسال احساس تهدید کند. مشاهده بازی کودکان در حین بازی به بزرگسالان کمک می‌کند تا آنها را بهتر درک کنند و از آنجا که بازی برای کودکان لذت‌بخش است کودکان را ترغیب می‌کنند تا آرام باشند.

بازی درمانی اضطراب کودکان را تشخیص می‌دهد، آن را کنترل و درمان می‌کند و باعث می‌شود حالت دفاعی آنان برای ابراز خودشان کاهش ‌یابد.

 بازی فرصت‌هایی را برای کودکان فراهم می‌سازد تا مهارت‌های اجتماعی را که ممکن است در سایر موقعیت‌ها سودمند باشد به دست آورند. از دیگر فواید بازی‌درمانی کودکان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• بازی درمانی کودک را در فرآیند درمان درگیر می‌کند، کودک یک شرکت کننده فعال است؛ بنابراین موضوعات مقاومت و عدم‌پذیرش می‌تواند مرتفع شود.
• بازی‌درمانی متمرکز بر افکار، احساساتت، تخیلات و محیط کودک است. به این ترتیب تمرکز بر مشکلاتی نظیر فوبیاها و وسواس امکان‌پذیر خواهد بود.
• بازی‌درمانی کودکان یک یا چند نوع استراتژی برای رشد و توسعه افکار و رفتارهای سازگارانه‌تر را فراهم می‌کند.

بٌعد اجتماعی بازی درمانی در کودکان

از دیگر فواید بازی درمانی در کودکان می‌توان به اثرگذاری آن بر بعد اجتماعی زندگی کودک اشاره کرد. در تمامی گونه‌های حیوانی و همچنین انسانی، بازی بستری برای آموزش مهارت‌های لازم در بزرگسالی است. همان گونه که توله شیرها دربازی‌های خود تمرین شکار می‌کنند، انسان نیز در دوران کودکی به‌وسیله بازی، می‌تواند مهارت‌های لازم برای بقا را در حین بازی آموزش ببیند و تمرین کند.

به‌عنوان نمونه درگذشته معمولاً پسرها به بازی‌های جنگی و دخترها به بازی‌های مراقبت از فرزند مشغول می‌شدند تا در آینده بتوانند مردانی محافظ و زنانی مادر شوند. امروزه اما بازی‌درمانی کودکان به بهترین بستر و مکان برای مهم‌ترین مهارت انسانی، یعنی ارتباط اجتماعی تبدیل شده است.

کودکان معمولاً در روند رشد شناختی و اجتماعی خود انواع مختلف بازی را تجربه می‌کنند. با بالاتر رفتن سن، بازی‌ها از شکل انفرادی به بازی‌های گروهی و اجتماعی تبدیل می‌شود.

چگونگی شرکت کودک ما در این بازی‌ها می‌تواند به شناخت ما از مهارت‌های ارتباطی او کمک کند. به‌عنوان نمونه کودکان مبتلا به طیف اوتیسم تمایلی به انجام بازی‌های اجتماعی و اشتراکی با دیگر کودکان نشان نمی‌دهد، کودکانی که از خودکارآمدی و عزت‌نفس پایینی برخوردار هستند معمولاً به‌تنهایی باز می‌کنند و همچنین کودکان با روابط‌عمومی بالا و با ویژگی‌های رهبر، نقش لیدر را برای دیگر کودکان ایفا می‌کنند.

انواع بازی درمانی کودکان

در بازی‌درمانی، بازی‌ها برای کودکان با اهداف گونانی طراحی می‌شود. پیشنهاد می‌شود بازی‌درمانی در حضور یک درمانگر و متخصص کودکان انجام شود، اما والدین و مراقبت‌کنندگان کودکان نیز می‌تواند با استفاده از بازی‌های رایجی که در ادامه به آن می‌پردازیم، به صورت غیرمستقیم مشاهده‌گر باشند.

زیرا کودکان در بستر بازی از ترس‌ها و یا تجربیات تلخ خود راحت‌تر رونمایی می‌کنند. خشم‌های سرکوب شده خود را برون‌ریزی می‌کنند و یا احتیاجات خود را در قالب سخنان عروسک و یا افراد داخل نقاشی به‌خوبی مطرح می‌کنند.

از این رو به والدین عزیز توصیه می‌شود که بدون تندروی و یا اجبار، در کنار کودک بنشیند و درباره احساسات و نیازهای او از زبان عروسک داخل بازی پرسش کنند.

بازی‌ها مربوط به بازی‌درمانی کودکان به طور کلی در شش دسته کلی قرار می‌گیرد که به شرح زیر است:

بازی‌های اکتشافی

 بازی های اکتشافی با هدف تحریک حسی طراحی می‌شوند. بازی‌هایی مانند کوبیدن به میز یا تکان دادن جغجغه از این دسته‌اند.

بازی‌های مستقیم

بازی های مستقیم  با هدف آشنایی کودک با کاربرد اسباب‌بازی است مثل استفاده از تلفن یا ماشین طراحی می‌شوند.

 بازی‌های سازنده

یکی از سطوح پیچیدگی شناختی، در بازی سازنده کودکان نوپا و پیش دبستانی دیده می‌شود، یعنی استفاده از اشیا یا مواد برای ساختن چیزی مثل ساختن خانه به‌وسیله مکعب‌ها یا کشیدن نقاشی به‌وسیله مدادرنگی بازی‌های سازنده  با هدف به‌کارگیری اشیا در ساختن چیزی طراحی می‌شود. مانند استفاده از لگو برای خانه‌سازی یا برج‌سازی.

کودکان ۴ساله در مهدکودک ممکن است بیش از نیمی از اوقات خود را صرف این نوع بازی کند که در سنین ۵ و ۶ سالگی پیچیده‌تر می‌شود.

بازی‌های نمایشی یا نمادین

سارا در سه سالگی با صدایی بلندتر از صدای خودش به جای یک عروسک حرف می‌زند، علی در چهارسالگی حوله آشپزخانه را به‌عنوان شنل روی دوش خود می‌اندازد و مثل بتمن این سو و آن سو می‌پرد. این کودکان با درآوردن ادای مردم یا موقعیت‌ها مشغول بازی وانمود سازی هستند.

بازی‌های نمایشی در بازی‌درمانی کودکان جایگاه ویژه‌ای دارند. این بازی‌ها مبتنی بر کارکرد نمادین است و باهدف وانمود کردن به اینکه فرد یا چیزی دیگر هستند طراحی می‌شود، مانند راننده، دکتر، مادر.

بازی وانمودسازی یکی از چهار نوع بازی است که پیاژه و دیگران آنها را نشانه پیچیدگی شناختی روزافزون کودکان دانسته‌اند. ساده‌ترین شکل بازی که در دوران طفولیت آغاز می‌شود. کودکان پیش‌دبستانی با پیشرفت مهارت‌های حرکتی می‌دوند، می‌پرند، لی‌لی می‌کنند، پرت می‌کنند و هدف‌گیری می‌کنند.

فراوانی بازی وانمودسازی به طور معمول طی سال‌های پیش‌دبستانی افزایش می‌یابد و سپس با درگیر شدن هر چه بیشتر کودکان دبستانی در  بازی‌های رسمی و قاعده‌مند رو به کاهش می‌رود.

کودکان در بازی وانمود سازی نقش‌ها را امتحان می‌کنند مثل پسری که نقش بتمن را بازی می‌کند. از جمله مزایای این نوع بازی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

 با هیجان‌های ناخوشایند کنار می‌آیند، دیدگاه‌های اشخاص دیگر را درک می‌کنند و از دنیای اجتماعی تصویری ذهنی می‌سازند.

 مهارت‌های حل مسئله و زبانی به دست می‌آورند و لذت خلاقیت را تجربه می‌کنند.

 آنها با درست‌کردن بلیط برای سوارشدن به یک قطار خیالی یا خواندن تابلوی علائم معاینه چشم در مطب دکتر، سوادآموزی مقدماتی خود را تقویت می‌کنند.

کودکانی که اغلب اوقات به بازی‌های تخیلی می‌پردازند معمولاً همکاری بیشتری با سایر کودکان دارند و از کودکانی که به چنین بازی‌هایی نمی‌پردازند محبوب‌تر و شادتر هستند.

کودکانی که زیاد تلویزیون تماشا می‌کنند گرایش کمتری به بازی تخیلی دارند شاید به این دلیل که به‌جای ایجاد تصاویر ذهنی خودشان، عادت به جذب منفعل تصاویر ذهنی دیگران دارند.

بازی‌های با قاعده

 بازی های با قاعده  بازی هایی هستند که به کودک در پذیرفتن روش‌ها، قواعد و محدودیت‌ها کمک می‌کند . از جمله این دسته بازی‌درمانی در کودکان می‌توان به  شطرنج، کارت و وسطی اشاره کرد.

بازی‌های جنگی

 بازی‌های جنگی دسته دیگری از بازی‌درمانی در کودکان استکه به منظور تخلیه هیجانی انجام می‌شود و با فعالیت شدید بدنی و ایجاد سروصدا همراه است مانند کشتی گرفتن.

چند نمونه بازی درمانی کودکان

با توجه به دسته بندی بازی‌ها و اهداف آن‌ها بازی‌هایی طراحی می‌شود که در خلال آن روان درمانگران به تحلیل داده‌های ذهنی کودک می‌پردازند. به عنوان نمونه در ادامه به چند نمونه بازی‌ درمانی کودکان خواهیم پرداخت و بیان می‌کنیم که هر درمانگر از انجام آن چه هدفی دارد:

گِل بازی در بازی درمانی کودکان

با استفاده از گل و ابزارهایی مانند کاردک، حیوانات و نخ بزرگ، کودک را در موقعیتی آزاد و بدون استرس قرار می‌دهیم. کودک آزاد است که هر شکلی را که می‌خواهد با مواد بسازد و با آنها بازی کند.

اهداف موردتوجه هر درمانگر از گل‌بازی پرورش خلاقیت، برون‌ریزی خشم و ترس و تسلط کودک بر شرایط است.

در هنگام بازی درمانگران به‌عنوان ناظر در کنار کودک هستند، به زبان بدن و تحرکات او هنگام بازی توجه می‌کنند، در مورد شکل‌های ساخته شده از کودک سؤال می‌کنند که چه چیزی را ساخته است. اگر حیوان و یا انسانی را ساخته باشد، از او می‌پرسند موجود ساخته شده چه احساسی دارد؟ خوشحال است؟ غمگین است؟ ترسیده است؟ عصبانی است؟ باتوجه‌به پاسخ کودک، از او می‌پرسند چه اتفاقی رخ داده که موجود ساخته شده این هیجانات را دارد؟

با ادامه بازی درمانی کودکان با این روش، درمانگران به صورت غیرمستقیم ترس‌ها و خشم‌ها و مشکلات هیجانی کودک را متوجه خواهند شد.

اگر لازم باشد در این مورد والدین به اصلاح رفتار تشویق خواهند شد و آموزش‌های لازم را به کودک و والدین خواهند داد.

نقاشی با رنگ انگشتی و یا مداد رنگی

این روش در بازی درمانی کودکان به بهترین شکل افکار، اندیشه‌ها، احساسات و تجارب آن‌ها را بیان می‌کند، کودکان با تجربه کردن و ساختن در نقاشی، تسلط بر وقایع را تجربه کرده و احساس قدرت می‌کنند. این عمل ارتقا عزت نفس آن‌ها در آینده کمک خواهد کرد.

بازی درمانی کودکان با این روش، برای کودکانی که مورد خشونت و یا تعرض و غفلت قرار گرفته اند روش مفیدی است تا بتوانند موقعیت آزاردهنده را شبیه سازی کنند.

همانند بازی قبلی، درمانگران از کودک در حین نقاشی کشیدن سؤالاتی درباره نقاشی‌اش، احساساتی که افراد داخل نقاشی دارند و داستان نقاشی سؤال می‌پرسد تا بتواند بر اساس اطلاعات به‌دست‌آمده تحلیل انجام دهد.

سفرخیالی در بازی درمانی کودکان

در این بازی درمانگر از کودک می‌خواهد داستانی را طراحی کند و تجارب و تخیلاتش را در طول سفر خیالی مطرح کند. این بازی برای بازگویی تجارب دردناک و ناکامی‌ها مفید است و هدف از انجام‌دادن آن آشنا شدن با زاویه دید کودک و بازسازی تجارب ناخوشایند اوست.

بازی به این صورت است که درمانگر به کودک می‌گوید:

 تصور کن وارد سفری میشی، من در این سفر همراه تو هستیم, هروقت خواستی می‌توانی سفر را متوقف کنی و از من کمک بگیری.

در این بازی می‌توان چگونگی تجربه رویدادهای خوشایند را به کودک آموزش داد؛ برای مثال اگر جریان آبی در سفر طراحی شده است، از کودک بخواهیم به صدای آرامش‌بخش آّب گوش فرادهد و یا به زیبایی منظره و گل‌ها توجه کند. همچنین می‌توان راهکارهای سالم برای مقابله با هیجانات منفی را به کودک آموزش داد.

عروسک‌ها و نمایش عروسکی در بازی درمانی کودکان

در این روش درمانگر از کودک می‌خواهد با استفاده از عروسک‌های پارچه‌ای موجود داستانی را طراحی کند و برای هر عروسک نقش و شخصیتی را طراحی کند. در حین بازی درباره احساسات و تجارت هر عروسک از کودک سؤال می‌شود.

می‌توان‌ به وسیله این بازی مهارت‌های اجتماعی بین افراد را به کودک آموزش داد و همچنین مشکلات ارتباطی کودک با افراد خانواده را شناسایی کرد.

وسایل بازی در بازی درمانی کودکان

برای بازی درمانی کودکان اغلب درمانگران کودک از وسایل ساده با هدف خاص بهره می‌گیرند. زیرا برای کودکان آشناست، پیچیده نیست و همچنین در خانه نیز وجود دارد و والدین در منزل نیز می‌توانند با استفاده از آن‌ها این بازی را انجام دهند. در ادامه به معرفی این وسایل می‌پردازیم:

وسایل و تجهیزات خانه اسباب بازی

 اجاق، کابینت، تخت، کالسکه، ملحفه، عروسک (شامل نوزاد، مادر، پدر، مادربزرگ، پدربزرگ و در اندازه‌های مختلف) خرس عروسکی، لباس‌های عروسکی، سرویس غذاخوری، چاقو، تفنگ

تجهیزات

سینی شن (تمیز و شسته شده باشد)، گل، کاغذ، مدادشمعی، ماژیک، رنگ انگشتی، جعبه، قرقره، سیم، قیچی، نوارچسب، کاغذ رنگی، مقوا، کاموا، بلوک‌های چوبِی، وایت بورد، برگه‌های فعالیت، خمیربازی، قلم‌مو، مدادرنگی، عکس‌های افراد با هیجانات و احساسات مختلف

حیوانات اسباب بازی

حیوانات مزرعه، باغ وحش، آبزی، دایناسورها

اکسسوری‌های کودکانه

جواهرآلات، ماسک‌ها، لباس‌ها

با استفاده از موارد بالا می‌توان بازی‌ها و موقعیت‌هایی را باتوجه‌به نیاز روان‌شناختی و تربیتی کودک فراهم کرد.

ویژگی‌های اتاق‌های بازی درمانی کودکان

وقتی کودک وارد محیط جدید و ناآشنایی می‌شود ممکن است احساس ناراحتی و  عدم امنیت کند. در کلینیک‌های بازی درمانی اتاق بازی باید جوری طراحی شده باشد که کودک به سرعت احساس راحتی و امنیت کند. از جمله ویژگی‌های یک اتاق بازی خوب می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• بیانگر این باشد که اینجا برای کودکان است.
• حسی از آزادی، صمیمیت، گرمی، راحتی و ایمنی را به همراه داشته باشد.
• ضد صدا باشد تا سروصدای کودک مزاحم دیگران نشود.
• در حدی بزرگ نباشد که دایم احتیاج به تعقیب کودک باشد و انقدر کوچک که فضای کافی برای جنب و جوش نباشد.
• دارای فرش یا امکانات دیگر برای نشستن باشد.
• اسباب‌بازی‌ها چیده شده باشد و روی‌هم ریخته شده نباشد.
• قد کودک به وسایل برسد.
• کودکان نباید در اتاق بازی‌درمانی، ناکامی و شکست را تجربه کنند و باید احساس خشنودی بکنند.
• اسباب‌بازی‌ها در اتاق بازی‌درمانی ناقص نباشد.
• اسباب‌بازی‌ها برای بازی‌درمانی کودکان و همین‌طور برای بازی‌های روزمره، از جنس سمی نباشند.
• اتاق درهم ریخته نباشد زیرا اتاق به‌هم‌ریخته حس امنیت را به کودک نمی‌‌دهد.