تنبلی چشم در کودکان؛ سن تشخیص و درمان آن

زمان تقریبی مطالعه: 16 دقیقه

تنبلی چشم وضعیتی است باعث ضعیف شدن بینایی در یکی از چشم‌ها می‌شود. این اختلال به عنوان بیماری «آمبلیوپیا» نیز شناخته می‌شود. یکی از دلایل اصلی اختلال در بینایی کودکان، تنبلی چشم است. تنبلی چشم در کودکان در چند سال اول زندگی رخ می‌دهد و ممکن است تا بزرگسالی ادامه پیدا کند.

تحقیقات به دست آمده نشان می‌دهد که شایع‌ترین بیماری چشمی که تنها باعث اختلال در بینایی یکی از چشم‌ها از کودکی تا بزرگسالی می‌شود؛ بیماری تنبلی چشم است که در صورت غفلت و پیگیری نکردن باعث نابینایی می‌شود. به همین علت باید برای درمان تنبلی چشم کودک از همان کودکی اقدام شود. در این مطلب به بررسی شیوع اختلال آمبلیوپیا و راه درمان و پیشگیری از آن می‌پردازیم.

تنبلی چشم در کودکان چیست؟

تنبلی چشم در کودکان یا آمبلیوپیا زمانی اتفاق می‌افتد که در عملکرد میان چشم و مغز اختلال ایجاد شود. این اختلال باعث می‌شود تا مغز انسان قادر به تشخیص بینایی از یک چشم نباشد. گذشت زمان باعث می‌شود تا مغز تنها برای بینایی و مشاهده اطراف به چشم قوی‌تر تکیه کند.

استفاده از یک چشم برای بینایی باعث می‌شود تا چشم دیگر به مرور زمان بسیار ضعیف شود. در نهایت آن دسته از کودکانی که قدرت بینایی آن‌ها در یک چشم قوی‌تر و در چشمی دیگر ضعیف‌تر باشد، به بیماری تنبلی چشم مبتلا می‌شوند.

شیوع تنبلی چشم در کودکان از چه سنی است؟

بین 2 تا 4 درصد از انسان‌ها از کودکی تا سن 15 سالگی در اثر این اختلال دچار ضعف بینایی می‌شوند. اوایل 3 تا 4 سالگی شروع سن تنبلی چشم در کودکان است. لازم به ذکر است که برخی از کودکان به صورت مادرزادی و قبل از این سن ممکن است به تنبلی چشم دچار شوند.

تنبلی چشم کودکان ممکن است در مواقعی با هیچ علائمی همراه نباشد؛ اما در نهایت می‌تواند مشکلات دائمی و خطرناکی را ایجاد کند. متأسفانه از 100 نفر کودکی که به اختلال تنبلی چشم مبتلا می‌شوند؛ 3 نفر آن بینایی خود را به طور کامل از دست می‌دهند.

علائم تنبلی چشم در کودکان چیست؟

تنبلی چشم در کودکان تقریباً باعث نقص بینایی آن‌ها می‌شود. البته شدت نقص در بینایی برای هر فرد متفاوت است. در حالت کلی تنبلی چشم در خردسالان اتفاق می‌افتد، به همین دلیل اکثر کودکان نمی‌توانند به درستی علائم بیماری تنبلی چشم را برای دیگران بازگو کنند. در چنین وضعیتی والدین باید علائم تنبلی چشم در اطفال را تفسیر کنند. چند علائم شایع تنبلی چشم در کودک عبارت است از:

درک ضعیف از عمق

کودکانی که دارای چشمان تنبلی هستند نمی‌توانند به درستی عمق و فاصله خود با اشیاء اطراف را تشخیص دهند. برای مثال در هنگام بازی قادر به تشخیص دقیق فاصله توپ نیستند.

حساسیت کم به حرکت

تنبلی چشم در کودکان ممکن است باعث شود تا آن‌ها نسبت به برخی از حرکاتی که در اطرافشان اتفاق می‌افتد حساس نباشند. در واقع آن‌ها قادر به تشخیص برخی از حرکات در محیط اطراف نیستند.

حرکت غیر ارادی چشم‌ها به جهات مختلف

متأسفانه، بیماری تنبلی چشم در کودکان ممکن است باعث شود تا چشم‌ها به داخل یا بیرون حرکت کنند. این مسئله باعث حرکت متفاوت دو چشم از یکدیگر می‌شود. (در مواقعی ممکن است علت حرکت غیر ارادی چشم‌ها به دلیل بیماری انحراف چشم باشد.)

قدرت بینایی در یک چشم

 بیماری تنبلی چشم در اکثر کودکان باعث می‌شود تا قدرت بینایی یکی از چشم‌ها را از دست بدهند. (در مواقعی ممکن است تنبلی چشم باعث ضعف بینایی در هر دو چشم شود.)

در کنار همه این علامت‌ها ممکن است برخی از خردسالان به دلیل بیماری آمبلیوپیا نشانه‌هایی چون چشمک زدن، کج کردن سر و بستن یک چشم را از خود نشان دهند.

دلایل تنبلی چشم در کودکان چیست؟

در بسیاری از مواقع اکثر پزشکان قادر به تشخیص علت تنبلی چشم نیستند. با این حال ممکن است برخی از بیماری‌ها و اختلالات چشمی منجر به تنبلی چشم در کودکان شوند. در حالت طبیعی مغز انسان از سیگنال‌های عصبی هر دو چشم برای بینایی و دیدن استفاده می‌کند.

چنان چه یک بیماری چشمی باعث ضعیف شدن یکی از چشم‌ها شود، مغز انسان تلاش می‌کند تا از سیگنال‌های عصبی آن چشم استفاده نکند. به همین دلیل برای دیدن تنها از سیگنال‌های چشم قوی استفاده می‌کند. برخی از بیماری‌هایی که باعث اختلال تنبلی چشم می‌شوند عبارت هستند از:

1. عیوب انکساری چشم (دوربینی، نزدیک بینی، آستیگماتیسم)
2. بیماری استرابیسم
3. زخم قرنیه یا اسکار
4. گلوکوم یا آب سیاه
5. آب مروارید مادرزادی
6. افتادگی پلک یا پتوز
7. همانژیوم کروئید

تأثیر ژنتیک در تنبلی چشم کودکان

متأسفانه عواملی مانند تولد زودرس، پایین بودن وزن نوزاد در زمان تولد، ناتوانی‌های رشد و… خطر احتمال ابتلا به بیماری چشم در کودکان را افزایش می‌دهد. علاوه بر این؛ برخی از والدینی که از سنین کودکی به بیماری تنبلی چشم مبتلا هستند؛ ممکن است این بیماری را به فرزندان خود انتقال دهند. در واقع تنبلی چشم نیز مانند برخی از بیماری‌های ژنتیکی ممکن است به کودک انتقال پیدا کند.

تشخیص تنبلی چشم در کودکان

با توجه به اینکه تنبلی چشم در سنین پایین باعث اختلال در بینایی چشم می‌شود؛ تشخیص آن در اکثر مواقع برای والدین دشوار است. در صورتی که والدین چکاپ منظم چشم را برای کودکان انجام دهند؛ می‌توانند از همان روزهای اولیه متوجه این بیماری شوند.

پزشک متخصص در وهله اول با طرح سؤالاتی در رابطه با علائم بیماری؛ از والدین و کودک شرح حالی از بیمار دریافت می‌کند. در مرحله بعد چشم پزشک از طریق معاینه فیزیکی به تشخیص تنبلی چشم در کودکان می‌پردازد. چنانچه پزشک از وجود این بیماری در چشم خردسال مطمئن نباشد؛ با انجام تست‌ها و آزمایش‌های مختلف به تشخیص دقیق این بیماری می‌پردازد. روش‌های تشخیص تنبلی چشم در سنین مختلف عبارت است از:

تشخیص تنبلی چشم تا سه ماهگی

 برای تشخیص تنبلی چشم در سه ماهگی و قبل از آن؛ پزشک متخصص از دستگاه‌های بزرگ‌نمایی استفاده می‌کند. این دستگاه‌ها می‌توانند پزشک را از وجود بیماری آب مروارید مادرزادی در چشمان بیمار مطلع کنند.

تشخیص تنبلی چشم در کودکان تا دو سالگی

 معمولاً معاینه کودکان تا دو سالگی کمی دشوار است؛ زیرا آن‌ها همکاری لازم برای معاینه را ندارند. با این حال متخصص چشم با استفاده اسباب بازی و سایر اشیاء موجود به تشخیص تمرکز چشم و وضعیت بینایی چشم می‌پردازد.

تشخیص تنبلی چشم تا سه سالگی

تا قبل از سن سه سالگی کودکان قادر به گفتن علائم خود نیستند. در چنین شرایطی چشم پزشک با انجام آزمایش فوتو اسکرین و رفلکس قرمز به تشخیص بیماری تنبلی چشم در اطفال می‌پردازد.

تشخیص تنبلی چشم در کودکان تا شش سالگی

 در سنین شش سالگی معمولاً کودکان می‌توانند برخی از علائم تنبلی چشم را به والدین و پزشک متخصص چشم بازگو کنند. با این وجود چشم پزشک با نشان دادن اشکال مختلف به کودک؛ به تشخیص وضعیت بینایی کودک می‌پردازد.

سن درمان تنبلی چشم در کودکان

بهترین سن برای تنبلی چشم در خردسالان؛ قبل از هفت سالگی است. اغلب پزشکان توصیه می‌کنند تا انواع روش‌های درمانی تنبلی چشم قبل از 7 یا 6 سالگی انجام شوند؛ زیرا قدرت بینایی چشم‌ها در کودکان تا قبل از این سن تکمیل نمی‌شود.

علاوه بر این درمان تنبلی چشم قبل از 7 سالگی با روش‌های ساده‌تر و در زمان کوتاه‌تری امکان‌پذیر است. در مواقعی پزشک متخصص چشم تنها با تجویز چند تمرین چشمی ساده می‌تواند به درمان تنبلی چشم بپردازد.

چگونگی درمان تنبلی چشم در کودکان

چنانچه والدین در همان روزهای ابتدایی متوجه بیماری تنبلی چشم در اطفال شوند و برای درمان به پزشک مراجعه کنند؛ می‌توانند شاهد درمان موفقیت‌آمیز این بیماری باشند. در بیشتر روش‌های درمانی سعی بر این است که از چشم ضعیف‌تر بیشتر استفاده شود تا قدرت و توانایی آن نیز مانند چشم سالم افزایش پیدا کند.

درمان تنبلی چشم کودکان با توجه به سن کودک، علت بیماری و زمان ابتلا به این بیماری نیز متفاوت است. رایج‌ترین روش‌های کنترل و درمان تنبلی چشم عبارت هستند از:

عینک اصلاحی

به طور معمول درمان بیماری تنبلی چشم در کودکان به صورت ترکیبی انجام می‌شود. برای مثال پزشک متخصص با تجویز عینک اصلاحی؛ اختلالاتی چون دوربینی، نزدیک بینی و… را اصلاح می‌کند. بعد از کنترل این عیوب؛ با سایر تکنیک‌های درمانی؛ مانند گذاشتن پد روی چشم سالم و استفاده از چشم ضعیف در حین دیدن؛ باعث درمان بیماری تنبلی چشم می‌شود.

قطره‌های چشمی

در این روش برای درمان تنبلی چشم کودک، پزشک متخصص با تجویز نوع خاصی از قطره‌های چشمی؛ باعث تار شدن چشم قوی می‌شود. با تار شدن چشم قوی؛ مغز انسان تلاش می‌کند تا از چشم ضعیف شده برای دیدن استفاده می‌کند. مغز با دریافت سیگنال از چشم ضعیف؛ در نهایت باعث قوی‌تر شدن آن نیز می‌شود.

جراحی برای درمان تنبلی چشم در کودکان

جراحی قطعی‌ترین راه حلی است که بیشتر پزشکان برای درمان تنبلی چشم در کودکان توصیه می‌کنند. البته انجام جراحی برای همه کودکان مبتلا به این بیماری انجام نمی‌شود. جراحی تنبلی چشم زمانی انجام می‌شود که علت بیماری به دلیل مشکلات ژنتیکی باشد.

همچنین برای درمان عارضه‌هایی مانند پف پلک، افتادگی پلک و…که در بینایی کودک خللی وارد می‌کنند و باعث تشدید علائم بیماری تنبلی چشم می‌شوند؛ از روش جراحی استفاده می‌کنند. تقریباً 30 تا 80 درصد بیماران بعد از انجام جراحی برای تنبلی چشم بهبود پیدا می‌کنند. لازم به ذکر است که جراحی تنبلی چشم ممکن است با خطراتی مانند التهاب، عفونت، قرمزی و کمی درد همراه باشد.

انجام تمرینات چشمی

تمرینات چشمی با تقویت قدرت بینایی و تمرکز می‌توانند در کنار سایر روش‌های درمانی به بهبود بیماری تنبلی چشم در کودکان کمک کنند. پازل و شطرنج از بازی‌هایی هستند که با تمرین دادن چشم‌ها باعث می‌شوند قدرت تمرکز چشم افزایش پیدا کند. علاوه بر این بازی‌ها، برخی از تمرینات چشمی مؤثر برای بهبود بیماری تنبلی چشم عبارت است از:

نقاشی کردن برای درمان تنبلی چشم

ساده‌ترین تمرین برای درمان تنبلی چشم در کودکان، نقاشی کردن است. توصیه می‌شود کشیدن نقاشی برای درمان تنبلی چشم کودکان با استفاده از مداد یا خودکار قرمز انجام شود. بهتر است در مرحله اول از چشم سالم برای کشیدن نقاشی استفاده شود. در مرحله دوم از کودک بخواهید تا همان نقاشی را با چشم ضعیف شده انجام دهد. در حین انجام مرحله دوم تمرین می‌توانید از چسب برای بستن چشم سالم استفاده کنید تا کودک به اجبار از چشم ضعیف استفاده کند.

بازی خط و نقطه و بالا بردن توانایی چشم

بازی کردن یک راه حل سرگرم کننده و مهیج برای کودکانی است که در برابر انجام تمرینات چشمی و سایر روش‌های درمانی مقاومت می‌کنند. بازی خط و نقطه با افزایش توانایی چشم ضعیف شده می‌تواند در بهبود تنبلی چشم در کودکان مؤثر باشد. برای انجام این بازی باید از کودک خود بخواهید تا از طریق کشیدن خط، نقطه‌ها را به یکدیگر وصل کنند. این بازی باید با حرکت چشم ضعیف نیز انجام شود.

کتاب خواندن و مقابله با تنبلی چشم در کودکان

کتاب خواندن از راهکارهایی است که با آن می‌توانید به تقویت چشم ضعیف شده در اختلال تنبلی چشم بپردازید. در این روش باید از کودک خود بخواهید تا به خواندن کتاب‌های مختلف بپردازد. در صورتی که کودک شما قادر به خواندن و نوشتن متون نباشد؛ باید از کتاب‌های مصور کودکانه استفاده کنید. کتاب خواندن باعث می‌شود تا دقت چشم‌ها افزایش پیدا کند.

عوارض تنبلی چشم در کودکان

اقدام دیر موقع برای درمان تنبلی چشم کودک ممکن است موجب شود تا او در سال‌های آتی از عوارض ناشی از این بیماری دچار رنجش شود. شایع‌ترین و خطرناک‌ترین پیامد تنبلی چشم در آینده، نابینایی است. علاوه بر نابینایی؛ برخی از کودکان ممکن است به دلیل اختلال تنبلی چشم دچار بیماری استرابیسم شوند. استرابیسم یا انحراف چشم از بیماری‌هایی است که مانع هم‌ترازی چشم‌ها می‌شود.

به گفته بسیاری از پزشکان و متخصصان؛ چنانچه والدین قبل از 6 سالگی برای درمان بیماری تنبلی چشم اقدام نکنند؛ ممکن است کودک آن‌ها در دید مرکزی با اختلالاتی همراه باشند. اختلال در دید مرکزی کودک باعث می‌شود تا او هنگام انجام فعالیت‌های مختلف با مشکلات متعددی همراه باشد.

جلوگیری از تنبلی چشم در کودکان

بیماری تنبلی چشم در اطفال تنها زمانی قابل پیشگیری است که والدین طی فواصل زمانی منظم برای چکاپ و معاینه به پزشک متخصص چشم مراجعه کنند. شش ماهگی و سه سالگی بهترین زمان برای معاینه چشمان کودک هستند. پزشک با معاینه چشم کودک می‌تواند از سلامت چشمان آن‌ها اطمینان حاصل کنند.

در صورتی که تنبلی چشم در همان روزهای اولیه تشخیص داده شود، احتمال دریافت نتایج بهتر حین درمان نیز افزایش پیدا می‌کند. امروزه تمام دانش‌آموزان قبل از ورود به دبستان برای غربالگری و معاینه به باید به چشم پزشک مراجعه کنند تا قبل از ورود به مدرسه، از سلامت چشم‌ها و نبود بیماری تنبلی چشم در کودکان اطمینان حاصل شود.

مواد غذایی مفید برای بهبود تنبلی چشم کودکان

والدین می‌توانند برای کنترل بیماری تنبلی چشم در کودکان از طریق تغذیه اصولی و مصرف مواد غذایی مفید اقدام کنند. انواع ویتامین و مواد معدنی می‌توانند در روند درمان و حفظ بینایی چشم‌ها مفید واقع شوند. چند غذای مفید برای بهبود تنبلی چشم عبارت هستند از:

1. گوشت گاو: گوشت گاو با تأمین فلز روی در بدن می‌تواند به انتقال مواد مغذی از طریق ویتامین a به گیرنده‌های نور در شبکیه چشم کمک کنند. در واقع مصرف این ماده غذایی باعث تولید همیشگی ملانین چشم می‌شوند.
2. آجیل و مغزها: آجیل و مغزها حاوی مقدار زیادی ویتامین E هستند. ویتامین E به عنوان آنتی‌اکسیدان در بدن عمل می‌کند و تأثیر قابل‌توجهی در حفظ بینایی دارد. لازم به ذکر است که مصرف روزانه آجیل به کنترل و پیشگیری از نزدیک بینی کمک می‌کند.
3. انواع ماهی: بسیاری از ماهی‌هایی که از آب‌های عمیق و آزاد تهیه می‌شوند؛ برای چشم مفید هستند. در واقع این ماده غذایی حاوی مقدار زیادی امگا 3 است که می‌تواند مانع از بروز بیماری‌هایی چون خشکی چشم، آب مروارید، دژنراسیون و…شود.
4. سبزی‌های برگ بزرگ: انواع سبزیجات برگ بزرگ مانند اسفناج، کلم و… به عنوان آنتی‌اکسیدان در بدن عمل می‌کنند و باعث بهبود تنبلی چشم در کودکان می‌شوند.

سؤالات متداول