زمان تقریبی مطالعه: 15 دقیقه
شاید تا کنون اسم اختلال دو قطبی به گوشتان خورده باشد. اما چقدر با اختلال دو قطبی کودکان آشنایی دارید؟
همه والدین میدانند که خلق و خو، رفتار، توجه یا انرژی کودکشان ممکن است گاهی به طور ناگهانی تغییر کند. اما آیا تاکنون احساس کردهاید که کودک شما نسبت به سایر بچهها بسیار هیجانزدهتر یا تحریکپذیرتر است؟ یا اینکه متوجه شدهاید کودکتان نوسانهای خلقی بسیار شدیدی دارد. مثلاً مدتی بسیار پرانرژی و خوشحال است؛ درحالیکه مدتی بعد به شدت افسرده و کمانرژی میشود. گاهی اوقات این تغییرات شدید با سطح رشد کودک متناسب نیستند بلکه میتوانند نشانهای از آسیب سلامت روان کودک یا وجود اختلال دوقطبی باشند. در این مقاله به نشانهها و علائم، علتها، درمانها و… اختلال دوقطبی کودکان خواهیم پرداخت.
اختلال دو قطبی کودکان چیست؟
اختلال دو قطبی کودکان که به نام اختلال افسردگی_شیدایی نیز شناخته میشود، جزو اختلالات مربوط به خلق افراد است. کودکان دارای اختلال دو قطبی دچار نوسانهای خلقی بسیار شدید میشوند. این نوسانها به صورت خلق بسیار بالا (حالت سرخوشی) تا خلق بسیار پایین (حالت افسردگی) تجربه میشوند. فراز و نشیبهای خلق کودک معمولاً هفتهها یا حتی ماهها طول میکشد و شدت و کیفیت خلق، انرژی و سطح فعالیت کودک با تغییرات خلقی طبیعی سایر کودکان بسیار متفاوت است. شدت این نوسانات به حدی است که در روند عادی زندگی کودک اختلال ایجاد میکند. برخی از کودکان و نوجوانان دارای اختلال دو قطبی ممکن است به خود آسیب برسانند یا اقدام به خودکشی بکنند. آگاهی والدین از علائم این اختلال در مراجعه به موقع به متخصص روانپزشکی و انجام مداخلات درمانی مؤثر بسیار کمککننده است.
آیا ابتلا به اختلال دو قطبی در کودکان ممکن است؟
اکثر افراد در نوجوانی یا بزرگسالی مبتلا به اختلال افسردگی_شیدایی تشخیص داده میشوند. در گذشته تصور میشد که ابتلا به اختلال دو قطبی به ندرت در کودکان و نوجوانان اتفاق میافتد یا حتی ممکن نیست. اما اخیراً با افزایش دانش روانپزشکی، اختلال دو قطبی کودکان نیز گذاشته میشود.
امروزه ابتلا به اختلال دو قطبی کودکان در هر مقطعی از کودکی امکانپذیر است و شیوع آن حدود 1.8% تخمین زده میشود. 65% بزرگسالان مبتلا به اختلال افسردگی_شیدایی قبل از 18 سالگی نیز علائم دوقطبی را تجربه کردهاند. اگرچه این اختلال در مقطعهایی از زمان اوج میگیرد و در بازههای زمانی دیگری فروکش میکند (اپیزودیک است)، اما معمولاً امکان عود آن تا آخر عمر ادامه دارد.
انواع اختلالات دو قطبی کودکان
دو قطبی در کودکان انواع مختلفی دارد که عبارتند از:
- اختلال دوقطبی نوع یک: وجود حداقل یک دوره شیدایی در طول زندگی کودک
- اختلال دوقطبی نوع دو: وجود حداقل یک دوره افسردگی دوقطبی در کودکان و حداقل یک دوره هیپومانیا (نیمهشیدایی)- عدم وجود هیچ دوره شیدایی کامل
- اختلال خلق ادواری (سیکلوتایمی): کودک حداقل یک سال دورههایی متعدد از نشانههای نیمهشیدایی و نشانههای افسردگی دوقطبی در کودکان را داشته باشد. اما هرگز معیارهای نیمهشیدایی یا افسردگی به طور کامل برآورده نشوند.
علائم اختلال دو قطبی کودکان
دورههای خلقی در بیماری اختلال دو قطبی در کودکان شامل تجربه احساسات شدید همراه با تغییرات قابل توجه در عادتهای خواب، سطح فعالیت، افکار یا رفتارها است. کودک مبتلا به اختلال افسردگی_شیدایی ممکن است دورههای شیدایی، افسردگی یا هر دو (دوره مختلط) را تجربه کند. این دورههای خلقی به مدت چند روز تا چند هفته باقی میمانند، شدت و کیفیت آنها با رفتار و خلق کودک عادی بسیار متفاوت است و روند عادی زندگی کودک را مختل میکند.
با توجه به انواع اختلال دوقطبی علائم به شکل زیر بروز پیدا میکند.
علائم دو قطبی کودکان در دوره شیدایی (مانیا)
- حداقل به مدت یک هفته در اکثر ساعات روز و تقریباً هر روز کودک به طور آشکار، غیرعادی و مستمر روحیه بسیار خوبی و خلق بالا (سرخوشی) دارد. خوشاخلاق و معاشرتی است. زودرنج و تحریکپذیر است. همچنین سطح فعالیت و انرژی کودک به طور پایدار و غیرعادی زیاد است.
- در طول این دوره، حداقل 3 مورد از نشانههای زیر در کودک دیده میشوند (اگر خلق کودک صرفاً تحریکپذیر باشد، حداقل 4 مورد از موارد زیر):
- عزت نفس بیش از حد یا خودبزرگبینی و اغراق در مورد تواناییهای خود
- کاهش نیاز به خواب بدون احساس خستگی
- پرحرفتر و خوشصحبتتر از حد معمول بودن یا تلاش آشکار و زیاد برای ادامه صحبت
- فرار افکار و پرش فکری، احساس اینکه افکار با سرعت از ذهنش عبور میکند (انگار فرصت نمیکند آنها را به زبان بیاورد.)
- مشکل در تمرکز و پرت شدن حواس به راحتی
- پرداختن به فعالیتهای هدفمند بسیار بیشتر از گذشته (مثلاً پروژههای تحصیلی، کاری، آموزشی) یا پرتحرکی روانی – فیزیکی (فعالیتهای بیهدف و بیمعنا)
- پرداختن افراطی و بیپروا به فعالیتهای لذتبخش اما مخاطرهآمیز (حاکی از توانایی قضاوت ضعیف)
علائم دو قطبی کودکان در دوره نیمهشیدایی (هیپومانیا)
در صورتی که علائم فوق کمتر از یک هفته، اما حداقل به مدت 4 روز وجود داشته باشند؛ کودک واجد ملاکهای نیمهشیدایی خواهد بود. (نوع خفیفتر شیدایی)
علائم دو قطبی کودکان در دوره افسردگی
وجود حداقل پنج نشانه از نُه نشانه زیر، طی یک دوره حداقل دو هفتهای نشانه بیماری اختلال دو قطبی در کودکان است:
- خلق افسرده و احساس غم و اندوه مکرر و بیدلیل در بیشتر طول روز؛ از جمله احساس غمگینی، ناامیدی، پوچی، زودرنجی و تحریکپذیری، راحت خشمگین شدن و گریه
- فقدان آشکار علاقه و لذت نسبت به فعالیتهایی که قبلاً مورد علاقه کودک بودهاند.
- تغییرات چشمگیر اشتها بدون رژیم غذایی: کماشتهایی یا پراشتهایی شدید که منجر به تغییرات وزنی آشکار شود.
- بیخوابی یا پرخوابی آشکار
- پرتحرکی یا کمتحرکی روانی – حرکتی محسوس
- احساس بیحالی و بیرمقی یا از دست دادن انرژی
- احساس مداوم بیارزشی، یا حس گناه و عذاب وجدان شدید
- ضعف در توانایی فکر کردن، تمرکز و تصمیمگیری
- صحبت یا تفکر مداوم درباره مرگ یا خودکشی
تشخیص اختلال دو قطبی در کودکان
نشانههای اختلال دو قطبی در کودکان و نوجوانان ممکن است با علائم سایر اختلالات رایج در افراد جوان مانند اختلال کمبود توجه/بیش فعالی (ADHD)، مشکلات سلوک، افسردگی اساسی و اختلالات اضطرابی همپوشانی داشته باشند. تشخیص اختلال دو قطبی میتواند پیچیده باشد و نیاز به ارزیابی دقیق و کامل توسط یک متخصص بهداشت روان آموزش دیده و با تجربه دارد. با درمان مناسب، کودکان و نوجوانان مبتلا به اختلال افسردگی_شیدایی میتوانند علائم خود را مدیریت کرده و زندگی موفقی داشته باشند
برای این کار، متخصص مربوطه از شما سؤالاتی درباره خلق و رفتار کودک و سابقه خانوادگی او میپرسد. برای انجام این ارزیابی هیچ آزمایش یا تصویربرداری مغزی و… وجود ندارد؛ پس لازم است که شما اطلاعات کامل و دقیق در اختیار پزشک یا روانشناس بگذارید.
سایر مشکلات در کودکان دارای اختلال دو قطبی در کودکان خردسال
کودکان و نوجوانان دارای اختلال افسردگی_شیدایی ممکن است به طور همزمان درگیر چندین مشکل باشند. از جمله:
- اختلال نقص توجه-بیشفعالی (ADHD)
- اختلالات اضطرابی
- رفتارهای ناشی از دوره شیدایی مانند فرار از خانه، سوءاستفاده از الکل و مواد مخدر
- رفتارهای آسیبرسان به خود یا دیگران و اقدام به خودکشی
علت ابتلا به اختلال دو قطبی کودکان
از جمله علل اختلال دوقطبی کودکان عبارت است از:
اثر ژنتیک بر اختلال دو قطبی در کودکان و نوجوانان
محققان مکانیسمهای ژنتیکی یافتهاند که با اختلال دو قطبی و سایر اختلالات روانی مرتبط است. تحقیقات نشان میدهد که درصورتیکه یکی از اعضای نزدیک خانواده کودک سابقه اختلال دو قطبی داشته باشند، احتمال ابتلای کودک به این بیماری بیشتر است. البته ژنهای زیادی در این اختلال نقش دارند و هیچ ژنی مستقیماً باعث ایجاد اختلال دو قطبی در کودکان خردسال نمیشود.
سابقه رویدادهای ناگوار زندگی (تروما)
ناملایمات، تروما، و رویدادهای استرسزای زندگی ممکن است شانس ابتلا به اختلال دو قطبی را در کودکانی که در معرض خطر ژنتیکی ابتلا به این بیماری هستند، افزایش دهد.
ویژگیهای ساختار مغزی
تحقیقات نشان دادهاند در ساختار و عملکرد مغز افراد مبتلا به اختلال دو قطبی و افرادی که این بیماری را ندارند تفاوتهایی وجود دارد.
سایر اختلالات مشابه اختلال دو قطبی کودکان
علائم اختلال دو قطبی کودکان با علائم برخی دیر از اختلالات روانی دوره کودکی همپوشانی دارد. تصمیمگیری درباره اینکه کدام یک از آنها تشخیص مناسبتری برای کودک است باید توسط متخصص صورت بگیرد تا بتوان درمان مناسب همان اختلال را برای کودک توصیه کرد. چند مورد از این اختلالات عبارتند از:
اختلال خلق مخرب (DMDD)
این بیماری در سنین 18-6 تشخیص داده میشود و علائم مشترکی با دوره شیدایی در اختلال دو قطبی کودکان دارد. از جمله: طغیانهای خشم، تحریکپذیری و عصبانیت
اختلال بیشفعالی – نقص توجه
علائمی مانند حواسپرتی، پرحرفی، مشکل در حفظ تمرکز و توجه و عملکرد اجتماعی ضعیف، خودبزرگبینی، طغیانهای رفتاری، تغییرات خلقی و رفتارهای تکانشی، سطح انرژی بالا و کمبود نیاز به خواب علائمی هستند که در هر دو اختلال بیشفعالی-نقص توجه و دو قطبی کودکان دیده میشوند. در 90-60% موارد نیز این اختلال به طور همزمان با اختلال دو قطبی کودکان وجود دارد.
تفاوت اختلال دو قطبی کودکان و بزرگسالان
تفاوت اختلال دو قطبی کودکان و بزرگسالان به شرح زیر است:
- تغییر و چرخش خلق در کودکان معمولاً بیشتر و سریعتر از بزرگسالان رخ میدهد. مثلاً ممکن است کودک در طول یک روز دورههایی از گیجی و رفتار احمقانه، طغیان خشم، غم و گریه را نشان دهد.
- نشانههای دو قطبی کودکان نسبت به بزرگسالان کمتر واضح و محسوس است و در عوض، بیشتر تحریکپذیری مزمن و خلقوخوی مختلط (ترکیب شیدایی و افسردگی) دیده میشود.
- دورههای افسردگی در کودکان بیشتر با شکایات جسمی مانند سردرد و دلدرد همراه است تا نشانههای عاطفی.
- افسردگی در کودکان همچنین ممکن است با رفتارهای برونریز مانند تحریکپذیری، خشم و پرخاش ابراز شود تا خلق اندوهبار و کمانرژی بودن.
- در اختلال خلق ادواری مدت زمان لازم برای باقی ماندن علائم نیمهشیدایی در کودکان و نوجوانان حداقل یک سال است، درحالیکه این مدت در بزرگسالان باید حداقل دو سال باشد.
درمان اختلال دو قطبی کودکان
یک برنامه درمانی کامل و مناسب به کودک کمک میکند تا علائم خود را مدیریت کرده و کیفیت زندگی خود را بهبود ببخشد. درمان اختلال دو قطبی بسته به نظر پزشک متخصص میتواند شامل موارد زیر باشد:
دارودرمانی
داروهای مختلفی برای اختلال دو قطبی کودکان وجود دارد و نحوه پاسخدهی کودکان به آنها در هر فرد و در طی رشد کودک متفاوت است. از جمله داروهای ضدافسردگی (مانند فلوکستین)، تثبیتکنندههای خلق و خو (مانند لیتیوم کربنات)، داروهای ضد روانپریشی (مانند ریسپریدون) و داروهای ضداضطراب (مانند دیازپام، کلرودیازپوکساید و پروپرانولول)؛ بنابراین ممکن است پزشک چندین دارو را برای کودک تجویز کند تا مناسبترین آنها را برای کودک را پیدا کند. همچنین ممکن است کودک نیاز به استفاده همزمان از چندین دارو داشته باشد، چراکه طیف علائم اختلال دو قطبی کودک میتواند پیچیده و متنوع باشد. قطع دارو بدون نظارت پزشک خطرات جدی به همراه دارد و ممکن است علائم دو قطبی کودکان را تشدید کند.
رواندرمانی
رواندرمانی به کودکان بزرگتر کمک میکنند تا به نحوی مؤثر با علائم خود کنار بیایند، عادات سالم خودمراقبتی ایجاد کنند و از رفتارهای پرخطر دوری کنند. در کودکان کوچکتر نیز روشهایی مانند بازیدرمانی به یادگیری راههای مقابله مؤثر، افزایش عزتنفس، ایجاد احساس شنیدن شدن و رفع اضطراب و تنش کودک کمک میکند. انواع مختلفی از رویکردهای مناسب برای کمک به کودکان دارای اختلال دو قطبی و خانوادههای این کودکان وجود دارد. از جمله این درمانها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- درمان شناختی-رفتاری (CBT)
- رفتاردرمانی عقلانی-هیجانی (REBT)
- رفتاردرمانی دیالکتیکی
- خانوادهدرمانی (برای حمایت، آموزش و راهنمایی سایر افراد خانواده دارای کودک با اختلال دو قطبی)
- مهارتآموزی و آموزش مهارتهای زندگی (مانند آموزش مهارتهای پایبندی به برنامه روتین، تنظیم هیجانها، بهبود تعاملات اجتماعی و…)
- برنامه حمایتی در مدرسه: در صورتی که کودک شما مبتلا به اختلال دو قطبی تشخیص داده شود، داشتن یک برنامه آموزشی فردی (IEP) به او کمک میکند تا تجارب آموزشی وی با نیازها، نقاط قوت و چالشهای تطبیق داده شوند. مشاوران مدرسه، روانشناسان مدرسه، مددکاران اجتماعی، پرستاران و سایر کارکنان میتوانند در اجرای این طرح مشارکت داشته باشند و به موفقیت فرزند شما در مدرسه و فراتر از آن کمک کنند.
- درمانهای جانبی: روشهایی مانند تن آرامی (Meditation) و ذهنآگاهی (Mindfulness) در بهبود عملکرد اجرایی و انعطافپذیری رفتاری کودک دو قطبی مؤثر باشد. برای آموزش و اجرای اصولی این روشها باید از متخصصان روانشناسی که در این حوزه فعالیت میکنند، کمک بگیرید.
چطور والدین میتوانند به کودک خود برای درمان دو قطبی کمک کنم؟
- کمک اصولی با تشخیص و درمان صحیح آغاز میشود. پس لازم است که درباره نشانههای رفتاری کودک خود حساس باشید و اگر متوجه وجود علائم احتمالی اختلال دو قطبی کودکان شدید، این مسئله را با پزشک کودک در میان بگذارید یا به متخصص روانشناس یا روانپزشک مراجعه کنید.
- در برخورد با کودک دو قطبی صبور باشید. فرزندتان را تشویق کنید تا صحبت کند و با دقت به او گوش دهید.
- به حالات روحی فرزندتان توجه کنید و نسبت به تغییرات عمده هوشیار باشید.
- محرکهای برانگیزاننده کودکتان را بشناسید و با کمک گرفتن از روانشناس، استراتژیهایی برای مدیریت احساسات شدید و تحریکپذیری کودکان دارای اختلال دو قطبی بیاموزید.
- به فرزندتان کمک کنید تا سرگرم شود.
- به یاد داشته باشید که درمان به زمان نیاز دارد: پایبندی به برنامه درمانی میتواند به بهبود و بهتر ماندن فرزند شما کمک کند.
- به کودک خود کمک کنید تا بفهمد که درمان میتواند زندگی را بهتر کند.
سؤالات متداول
اختلال دو قطبی کودکان با نوسانهای خلقی بسیار شدید به صورت خلق بسیار بالا (حالت سرخوشی) تا خلق بسیار پایین (حالت افسردگی) مشخص میشود. فراز و نشیبهای خلق کودک معمولاً هفتهها یا حتی ماهها طول میکشد
اختلال دو قطبی جزو اختلالات خلقی به شمار میرود. یعنی تغییر عمدتاً در سطح انرژی و فعالیت کودک ایجاد میشود. درحالیکه اختلال اسکیزوفرنی جزو اختلالات روانپریشی است و مشخصه اصلی آن، وجود باورهای هذیانی و توهمات دیداری، شنوایی و.. است.
اختلال شخصیت مرزی، جزو طبقه اختلالات شخصیت بوده و افراد مبتلا به آن، درد عاطفی شدید، احساس پوچی، ناامیدی، عصبانیت، ناامیدی و تنهایی را تجربه میکنند. اما در اختلال دو قطبی کودک نوسانات خلقی بین حالات شیدایی و افسردگی را تجربه میکند. این نوسانات و تکانشگریها در سطح خلق کودک هست نه ساختار شخصیتی وی.
اختلال دو قطبی نوع دو (با علائم هیپومانیا) در صورتی تشخیص داده میشود که کودک هرگز یک دوره شیدایی کامل را تجربه نکرده باشد و علائم مانیک او بیشتر از چهار روز، اما کمتر از یک هفته وجود داشته باشند.
بروز اختلال دو قطبی در هر سنی ممکن است؛ اما معمولاً در اواخر نوجوانی و اوایل بزرگسالی شروع میشود.
اختلال دو قطبی کودکان با نوسانهای خلقی شدید، بروز دورههای شیدایی و افسردگی مشخص میشود.
نوسان بین دورههای خلقی شیدایی و افسردگی با علائم زیر: نشانههای شیدایی مانند عزت نفس بیش از حد، کاهش نیاز به خواب، انرژی بالا و…، نشانههای دوره افسردگی مانند خلق افسرده و احساس غم و اندوه مکرر و…
