راه‌های ایجاد و افزایش توجه اشتراکی در کودکان

زمان تقریبی مطالعه: 18 دقیقه

توجه مشترک یا توجه اشتراکی در کودکان نوعی از مهارت‌های ارتباطی – اجتماعی اولیه است که در آن، دو نفر از راه تمرکز کردن مشترک روی یک موضوع یا شیء واحد، با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند. در واقع انگار دو نفر توجه خود درباره یک مسئله یکسان را با هم به اشتراک می‌گذارند. این ارتباط می‌تواند از طریق راه‌های مختلفی مانند استفاده از تماس چشمی، حالت‌های بدنی (مثلاً اشاره کردن به یک شیء با انگشت) و یا استفاده از صداها و جملات گفتاری (مانند آنجا را نگاه کن!) صورت می‌گیرد.

 مثلاً یک مادر و کودک، هر دو به ماشینی که چراغ‌های رنگارنگی دارد نگاه می‌کنند. سپس کودک به مادر خود نگاه می‌کند تا مطمئن شود او نیز آنچه که توجه کودک را جلب کرده، می‌بیند! در مثال دیگری کودک با تکان دادن دست‌ها و خندیدن، به حرکت جغجغه در دستان پدرش واکنش نشان می‌دهد. (انگار که بخواهد بگوید: خیلی جالب بود بابا! این کار را دوباره انجام بده!)

اهمیت رشد توجه اشتراکی در کودکان

کودکان در اوایل زندگی، قبل از اینکه بتوانند به صورت کلامی احساسات خود را بیان کنند، توجه مشترک را به خود جلب می‌کنند. آنها این کار را با این تغییر نگاه چشم از یک شیء به فرد مدنظر خود انجام می‌دهند تا با این کار آن شخص را در تجربه خود همراه کنند. این فعالیت پیش‌نیاز رشد زبان گفتاری در آینده به شمار می‌رود. توجه اشتراکی در کودکان برای رشد مهارت‌های زبانی، ارتباطی و شناختی (مثلاً برقراری روابط و درک دیدگاه دیگران) بسیار مهم و حیاتی است.

ایجاد واکنش و پاسخ‌دهی به جلب توجه دیگران، جنبه مهمی از توجه مشترک در کودکان محسوب می‌شود. به اشتراک گذاشتن یک تجربه مشترک بین کودک و مراقبت‌کننده‌اش، بستر و فرصتی عالی برای ایجاد انواع یادگیری‌ها را ایجاد می‌کند. کودک در حین این تعاملات تولید، دریافت و درک پیام‌های اشاره‌ای، صوتی و کلامی را می‌آموزد.

شروع توجه اشتراکی در کودکان از چه زمانی است؟

رشد توجه مشترک از بدو تولد آغاز می‌شود و معمولاً در سه سالگی به اوج می‌رسد. درصورتی‌که روند رشدی کودک به‌خوبی سپری شده باشد، کودک سه ساله در جلب توجه مشترک همسالان و بزرگسالان و حفظ این توجه، قابلیت و شایستگی خوبی خواهد داشت.

در غیر این صورت، کودک در ایجاد و توسعه روابط خود با دیگران دچار مشکل می‌شود و در مهارت‌های اجتماعی خود تأخیر رشدی نشان می‌دهد. به عنوان مثال کودکان مبتلا به اوتیسم و همچنین کودکان دارای مشکلات یکپارچگی حسی، در زمینه توجه اشتراکی با محدودیت‌های جدی روبه‌رو هستند. فقدان توجه اشتراکی در کودکان از علائم اولیه اختلالات طیف اوتیسم محسوب می‌شود.

انواع توجه اشتراکی در  کودکان

ایجاد توجه مشترک نیازمند توانایی به دست آوردن، حفظ و تغییر توجه دارد و از دو راه می‌تواند انجام شود:

1. ایجاد توجه اشتراکی: در این حالت، خود کودک شروع‌کننده تعامل با فرد دیگر است. به عنوان مثال کودک ممکن است به یک اسباب‌بازی اشاره کند و به والدین خود خیره شود (تا در سنین بالاتر، والدین خود را صدا کند)، تا آن‌ها نیز به آن وسیله نگاه کنند. رفتار شروع کردن این نوع ارتباط، می‌تواند حاکی از وجود انگیزه اجتماعی در کودک باشد.
2. پاسخ به توجه اشتراکی: در این حالت، کودک به تلاش‌های شخص دیگری برای جلب توجه مشترک پاسخ می‌دهد. مثلاً پدر به توپی اشاره می‌کند و می‌گوید: به توپ نگاه کن! کودک با دنبال کردن نگاه و حرکات پدرش، با نگاه به توپ به تلاش پدر برای ایجاد توجه اشتراکی پاسخ می‌دهد. این حالت، آسان‌تر از شروع کردن توجه مشترک است.

مراحل رشد توجه اشتراکی در کودکان

همان‌طور که بیان کردیم توجه مشترک در کودکان از بدو تولد آغاز می‌شود و تا 12 ماهگی به رشد کامل رسید. در هر سنی علائم آن متغیر و به شرح زیر است

توجه اشتراکی در کودکان تا شش ماهگی

کودکان در شش ماه اول زندگی می‌آموزند که در کنار مادر به رویدادها و اشیاء محیط خود نگاه و توجه کنند. توجه اشتراکی در نوزادان باعث می‌شود تا آن‌ها با شنیدن درخواست مادر با جملاتی مانند «اوه نگاه کن!» نگاه یا اشاره مادر را دنبال ‌کنند. همچنین کودک به ارتباطات عاطفی والدین با خنده و گریه پاسخ میدهد.

توجه مشترک در کودکان در شش ماهگی

در شش ‌ماهگی کودک شروع به گرفتن اشیاء از راه حرکت دست و چنگ زدن، و همچنین اشاره به اشیاء با یک دست می‌کند..

توجه مشترک در کودکان در هشت ماهگی

حدود هشت ماهگی کودک هدف برقراری ارتباط با دیگران از راه جلب توجه آن‌ها به اشیاء یا موضوعات مختلف را کسب می‌کند. به عنوان مثال به چیزی اشاره کرده و سپس نگاهش را به مادر برمی‌گرداند تا مطمئن شود مادر پیام کودک را دریافت کرده و به همان چیزی که کودک می‌خواهد، توجه می‌کند. همچنین با دستانش اجسام را هل داده یا برای انتقال مفاهیم خاصی، دستانش را به طور معنادار حرکت می‌دهد.

توجه اشتراکی در کودکان تا دوازده ماهگی

بین هشت تا دوازده ماهگی کودک یاد می‌گیرد با اشاره کردن و صدا زدن درباره اشیاء و موضوعات موجود در محیط صحبت کند. در طی این مدت کودک یاد می‌گیرد تا به خوبی با دست به اشیاء اشاره کند،  دست بزند و نگاهش را بین اشیاء و افراد جابه‌جا کند.

توجه مشترک در کودکان در دوازده ماهگی

نهایتاً در دوازده ماهگی کودک می‌تواند برای خواستن اشیاء به آنها اشاره کند و همزمان با اشاره خود کلمات مرتبط را ادا کند. مادر نیز معمولاً سعی می‌کند به‌جای آنکه خود درباره اشیا و موضوعات به کودک اطلاعات بدهد، اشتیاق کودک را برای صحبت درباره آن‌ها برانگیزاند. درنتیجه کودک در حین گفت‌وگو با مادر (سایر مراقبت‌کنندگان) شروع به صحبت درباره اشیاء و اتفاقات موجود در محیط کرده و آن‌ها را نام‌گذاری می‌کند.

مهارت‌های موردنیاز برای برقراری توجه اشتراکی در کودکان

برخی توانایی‌ها باید در کودک تقویت شود تا توجه اشتراکی در او به وجود بیاید. این مهارت‌ها عبارت‌اند از:

• جهت‌دهی توجه به سمت فردی که کودک قصد برقراری ارتباط با او را دارد.
• توانایی تغییر نگاه بین افراد و اشیاء
• به اشتراک گذاشتن حالات عاطفی خود با اشخاص دیگر و تشخیص حالات هیجانی و احساسی آن‌ها
• دنبال کردن نگاه و مرکز توجه افراد دیگر
• توانایی جلب توجه اشخاص دیگر به موضوعات مشترک جهت در میان گذاشتن تجربیات مشترک

علائم نشان‌دهنده نقص در رشد توجه اشتراکی در کودکان

اگر ویژگی‌هایی که در ادامه گفته شده را در کودک یا نوجوان خود مشاهده کرده باشید، ممکن است درباره وضعیت رشد ذهنی آنها دچار نگرانی شده باشید. در این صورت پیشنهاد می‌شود تا شرایط و ویژگی‌های کودک خود را با پزشک وی در میان بگذارید:

• کودک حدوداً تا سه ماهگی به اشیاء مورد علاقه اغلب کودکان (مثلاً جغجغه) نگاه نمی‌کند.
• تا شش‌ماهگی به شنیدن نام خود پاسخی نمی‌دهد،
• تا هشت ماهگی رفتاری حاکی از تلاش برای در دست گرفتن اشیاء یا رسیدن به آن‌ها نشان نمی‌دهد.
• تا دوازده‌ماهگی پاسخی به «نه» شنیدن ندارد، اشیاء مورد توجهش را به دیگران نشان نمی‌دهد یا به والدین خود نگاه نمی‌کند.

به طور کلی علائمی که حاکی از فقدان هر نوع واکنش به صحبت‌ها یا رفتارهای دیگران باشد، و عدم وجود رفتارهای حاکی از جلب توجه دیگران به خود ممکن است نشان‌دهنده نقص در رشد توجه اشتراکی در کودکان و نوجوانان باشند.

 البته در نظر گرفتن شرایط سنی کودک در بررسی وضعیت توجه کودک بسیار مهم است. هر چه سن کودک بیشتر باشد دامنه توجه او گسترده‌تر می‌شود. به عنوان مثال دامنه توجه یک کودک شش‌ماهه در حد چند ثانیه بوده و یک کودک نوپا (مثلاً دو ساله) می‌تواند توجه خود را برای تقلید از اعمال دیگران و انجام بازی‌های کوتاه حفظ کند؛ درحالی‌که یک کودک بزرگ‌تر می‌تواند توجه خود را برای شنیدن یک داستان کامل حفظ کند و در چندین گفت‌وگو با اشخاص مختلف، روی یک موضوع متمرکز بماند. یا اینکه کودکان نوپا معمولاً کمتر می‌توانند برای مدت طولانی به تنهایی خود را سرگرم کنند و اینکه در حین بازی به والدین خود نگاه کنند، به سراغ آن‌ها بروند و یا آنها را وارد بازی خود کنند طبیعی است. (و بالعکس اینکه کودک در این سن برای مدت زمان طولانی بدون هیچ توجهی به دیگران مشغول کار خود باشد.)

توجه اشتراکی کودکان اوتیسم

 رشد توجه مشترک در کودکان مبتلا به اوتیسم معمولاً به خوبی صورت نمی‌گیرد؛ چراکه برای این کودکان برقراری ارتباط با دیگران همزمان با حفظ توجه روی یک موضوع بسیار دشوار است. درنتیجه کودک دارای اوتیسم هم ایجاد و هم در حفظ توجه مشترک با مشکل روبه‌رو است. چنین حالتی منجر به از دست رفتن فرصت‌های کودک برای برقراری ارتباط و تعامل با دیگران می‌شود.

میزان رشد توجه مشترک در کودک اتیستیک به عنوان عاملی برای پیش‌بینی عملکرد زبانی، مهارت‌های اجتماعی و ارتباطات، عملکرد انطباقی و هوش کودک در نظر گرفته می‌شود. همچنین مداخله زودهنگام با تمرکز بر بهبود توجه اشتراکی می‌تواند بر بهبود وضعیت هوشی و شناختی کودکان مبتلا به اوتیسم مؤثر باشد.

راه‌های ایجاد، تقویت و افزایش توجه اشتراکی در کودکان

به منظور تقویت توجه اشتراکی در کودکان والدین می‌توانند مجموعه‌ای از فعالیت‌های زیر را انجام دهند:

• سطح پیچیدگی، مدت زمان و میزان تعامل با کودک برای ایجاد توجه اشتراکی را به تدریج افزایش دهید.
• از دستورالعمل‌های کوتاه و واضح برای برقراری توجه اشتراکی در کودکان استفاده کنید. جملات طولانی و پرحاشیه ممکن است باعث سردرگمی کودک شوند و او از توجه به شما امتناع کند.
• از لحن متغیر صدا، انجام حرکات و حالات چهره برای کمک به ایجاد توجه مشترک با کودک استفاده کنید.
• وسایلی که بیشتر مورد علاقه کودک هستند و از بازی با آن‌ها لذت بیشتری می‌برد به کار ببرید؛ چراکه این کار توجه کودک را بهتر برمی‌انگیزاند.
• تمرین‌های مرتبط با توجه مشترک را در بین فعالیت‌های روزمره کودک بگنجانید. مثلاً حین مسواک زدن، حمام کردن یا غذا خوردن توجه او را به موضوعات مختلف جلب کرده و درباره این موضوعات با کودک به تعامل بپردازید.

از دیگر روش‌های تقویت توجه اشتراکی به کودکان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

تمرکز روی چهره‌ها و برقراری ارتباط چشمی

 کودکتان را تشویق کنید تا به شما نگاه کند. چراکه نگاه کردن به کسی که در حال صحبت است و در چهره خود نشانه‌های اجتماعی زیادی نشان می‌دهد به بهبود رشد توجه و تعامل کمک می‌کند. البته از آن‌جایی که برقراری ارتباط چشمی و ایجاد توجه اشتراکی در کودکان مبتلا به اوتیسم دشوار است، قبل از انجام تمرینات با کودک خود، درباره آن با درمانگر کودک صحبت کنید. ممکن است برای بهبود رشد توجه اشتراکی در کودکان اوتیستیک نیاز به دریافت کمک و حمایت تخصصی وجود داشته باشد. برای مثال تأثیر چشمگیر درمان تحلیل کاربردی رفتار (روش ABA) در تسهیل رشد توجه اشتراکی اثبات شده است.

تقلید از کودک و نحوه انجام کارها توسط او

 مثلاً اگر کودک اسباب‌بازی‌هایش را به شیوه خاصی کنار هم گذاشته یا با آن‌ها بازی می‌کند، شما نیز روش او را به آرامی تکرار کنید. به تدریج توجه بیشتری به کاری که انجام می‌دهید جلب کنید و میزان توجه او را بررسی و تشویق کلامی کنید. با این کار به تدریج میزان توجه کودک مشترک کودک با شما افزایش می‌یابد.

تقویت توجه اشتراکی در کودکان با بازی

بازی‌هایی که در آن‌ها توجه مشترک یا تقلید حرکات وجود دارد (مثلاً دالی موشه) انتخاب کنید. انجام این بازی‌ها به کودک کمک می‌کند تا یاد بگیرد که حرکات، راه‌های معناداری برای برقراری ارتباط هستند.

بازی‌های که نیاز به چرخش نوبت دارد را انجام دهید. این بازی‌ها به رشد توجه اشتراکی کودکان در محیطی آرام و طبیعی کمک می‌کنند. به عنوان مثال شما می‌توانید کاری مانند ساخت یک پازل یا انجام یک فعالیت هنری مثل رنگ‌آمیزی را به نوبت با کودک خود انجام دهید. بدین ترتیب کودک تشویق می‌شود تا توجهش را بین آنچه خود با آن وقتی نوبتش است، بازی می‌کند و آنچه شما در نوبت خود مشغول آن هستید تغییر دهد.

از جمله بازی‌هایی که باعث افزایش توجه اشتراکی در کودکان می‌شوند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• غلتاندن یک توپ یا ماشین
• انداختن مهره‌های کوچک یا حبوبات به جلو یا عقب در یک سینی یا جعبه
• حرکت دادن مهره‌ها در طول یک نخ
• دنبال کردن توپی آویزان با نگاه (یا هرچه که حرکت آونگی دارد)
• حرکت دادن اجسام سبک مانند توپ پینگ‌پنگ یا یک پر، با استفاده از فوت کردن (با دهان یا نی)
• آواز خواندن همراه با اجرای حرکات و نمایش دادن محتوای آهنگ
• نواختن موسیقی با استفاده از یک کیبورد (ساز اُرگ)
• تکان دادن عروسک‌های نوزاد در یک پتو یا ملحفه (حالتی که یک سر پارچه را شما و سر دیگر را کودکتان نگه دارد.)
• بازی طناب‌کشی
• بازی ساختن حباب
• بازی با بادکنک

تمرین انتخاب اسباب‌بازی موردعلاقه

دو به دو وسایل مختلف را در دو دستتان جلوی کودک بگیرید و نحوه کار آن‌ها را نیز به او نشان دهید تا دریابید به کدام یک علاقه بیشتری نشان می‌دهد. این کار را با سایر اسباب‌بازی‌ها نیز تکرار کنید تا نهایت جالب‌ترین وسیله برای او را پیدا کنید. در آخر آن اسباب‌بازی را به کودک بدهید تا با آن بازی کرده و به‌خاطر حفظ توجه بر انتخاب‌هایش مورد تشویق قرار گیرد.

از تصمیمات و انتخاب‌های فرزندتان پیروی کنید

انجام این کار باعث می‌شود تا کودکان تمایل بیشتری به برقراری تعامل مشترک با شما نشان دهند. برای انجام این کار می‌توانید مسئولیت انتخاب نوع فعالیت را به کودکان بسپارید. نسبت به تعاملات او پاسخگویی خوب و کافی داشته باشید. به دنبال حفظ تسلط و قدرت در تعاملات با کودک نباشید. بازی‌های مثبت و سرگرم‌کننده به کودک ارائه کنید. بازخوردها و نظرات خود را با علاقه و اشتیاق بیان کرده و از اشتیاق کودک تقلید کنید. کودک خود را برای شروع یا واکنش نشان دادن به تلاش‌های مشترکتان مورد تحسین قرار دهید. درباره علت تشویق و تحسین خود، به وضوح و روشنی صحبت کنید. (مثلاً کار تو در دنبال کردن آن حباب و ترکاندن آن بسیار عالی بود! چقدر خوب مسیر حرکت ماشین قرمز را دنبال کردی و آن را به مقصد رساندی!)

تمرین‌های مؤثر در بهبود رشد توجه اشتراکی در کودکان

1. با کودک تمرین کنید تا نگاهش را بین شما و یک شیء عقب و جلو کند. برای انجام این تمرین می‌توانید از وقایع جالب یا غیرمنتظره در طی روز استفاده کنید. مثلاً اگر صدای آژیر یک ماشین را شنیدید و توجه کودک به آن جلب شد، به طور اغراق‌آمیزی با تعجب به کودک نگاه کنید  (مثلاً دهان خود را باز کنید، ابروهایتان را به بالا ببرید یا مشتاقانه کلماتی مانند وای یا اوه بگویید). سپس منتظر پاسخ کودک بمانید. اگر کودک به شما نگاه کرد به طور کلامی او را تشویق کنید. (اگر کودک به شما توجهی نکرد اصراری برای جلب توجه او نکرده و دفعه بعد، مجدداً این تمرین را امتحان کنید.)
2. در حین بازی، فرصت‌هایی برای برقراری توجه اشتراکی در کودکان برقرار کنید. مثلاً به توپ را در ظرفی بیندازید و با تعجب به کودک نگاه کنید تا واکنش او را به این تجربه مشترک بررسی کرده و به آن واکنش نشان دهید. سپس توپ را به او بدهید و به او بگویید که نوبت اوست و او را مورد تشویق قرار دهید. این بازی رفت و برگشتی تمرین خوبی برای تقویت توجه اشتراکی در کودکان است.
3. انجام بازی‌های پنهان و پیدا کردن چیزها به کودک کمک می‌کند تا نگاه، اشاره یا چرخش سر شما را دنبال کند
4. قلقلک دادن کودک برای چند ثانیه، کمی فاصله گرفتن و مجدداً قلقلک دادن کودک، فعالیتی سرگرم‌کننده و بهبود بخش توجه اشتراکی در کودکان است.
5. در محیط بیرون از خانه، چیزهای جدید را به فرزندتان نشان داده و درباره آن‌ها اظهارنظر کنید. بدین ترتیب کودک نیز می‌آموزد که وقتی با چیز جالب یا جدیدی مواجه شد به آن واکنش داده، دیدگاهش را با شما به اشتراک بگذارد و آغاز کننده تعامل و ارتباط درباره تجارب مشترکش با دیگران باشد.

سؤالات متداول