زمان تقریبی مطالعه: 15 دقیقه
اختلال پردازش شنوایی چیست؟
اختلال پردازش شنوایی کودکان یا (APD) اختلالی در سیستم شنوایی کودک است که باعث ایجاد نقص در درک و پردازش صحبت‌ها یا سایر صداهای محیط اطراف می‌شود. اگرچه در اختلال پردازش شنوایی عملکرد کودک در انجام امور مرتبط با شنوایی مختل شده، اما این حالت ارتباطی با کاهش توانایی شنیداری ندارد؛ بلکه مربوط به نقص در توانایی درک و پردازش اطلاعات صوتی منتقل شده به قشر شنوایی در مغز است.
مثلا با وجود اینکه انتقال صوت به خوبی در کودک انجام شده، اما به علت نقص در پردازش مغزی، کودک جمله “این کتاب خوبی است.” را به شکل جمله “این کباب خوبی است” ادراک می‌کند.
این اختلال که با نام اختلال در پردازش شنوایی مرکزی (CAPD) نیز شناخته می‌شود، هم در کودکان و هم بزرگسالان مشاهده می‌شود، اما اغلب اولین علائم در کودکی مشاهده می‌شوند. حدود 5-4% کودکان مدرسه‌ای با این اختلال پردازش درگیر هستند و در پسرها اندکی بیشتر از دخترها دیده می‌شود.
فرایند پردازش شنوایی چیست؟
صداهای اطراف از طریق اجزای گوش میانی از گوش‌های بیرونی به بخش درونی گوش منتقل می‌شوند. با رسیدن امواج صوتی به گوش میانی، انواع مختلفی از سلول‌های حسی تحریک شده و پیام عصبی شنوایی تولید می‌کنند. این پیام از راه اعصاب شنوایی به مغز منتقل می‌شود و در مغز مورد تفسیر و پردازش قرار می‌گیرد. این فرایند باعث می‌شود تا صداهای اطراف تبدیل به داده‌های قابل فهم برای انسان بشوند.
افراد مبتلا به اختلال پردازش شنوایی در مرحله تفسیر و پردازش اطلاعات شنیداری دچار نقص و مشکل هستند. به همین دلیل در درک و پاسخ به صداهای محیط و صحبت دیگران با چالش روبرو می‌شوند.
علائم اختلال پردازش شنوایی در کودکان
علائم اختلال پردازش شنیداری در هر فرد با فرد دیگر تا حدی متفاوت است. بسیاری از علائم این اختلال همراه با اختلال‌های دیگری مانند اختلال نقص توجه-بیش‌فعالی، اختلال طیف اوتیسم، ناتوانی‌های یادگیری و اختلالات گفتار و زبان دیده می‌َشوند. اگرچه نقصی که در درک و فهم یا توجه کودکان مبتلا به اختلال ایجاد می‌شود به طور مجزا در نظر گرفته می‌شوند. (نه به عنوان پیامد اختلالات دیگر).
کودکان دارای اختلال پردازش حس شنوایی انواع مختلف و گسترده‌ای از علائم را تجربه می‌کنند. این علائم ناشی از نقص شنوایی آنها نیست و نتیجه ارزیابی‌های شنوایی آنها طبیعی به دست می‌آید. برخی از متداول‌ترین علائم این اختلال عبارتند از:
- دشواری و مشکل محسوس در درک گفتار دیگران، به ویژه زمانی که محیط پس‌زمینه شلوغ و پرسروصدا باشد.
- درخواست مکرر برای تکرار گفته‌ها و پاسخ دادن مکرر با عباراتی مثل چی؟ ها؟ و…
- غلط شنیدن و برداشت نادرست صحبت‌های دیگران و پاسخ دهی کلامی نامناسب
- نیاز به مکث و زمان طولانی‌تر برای پاسخ دادن حین مکالمات
- دشواری در تشخیص منبع صداها، جهت‌یابی و مکان‌یابی اصوات
- ناتوانی در تشخیص دادن صداهای مشابه از یکدیگر (نقص تمایز شنیداری)
- مشکل در بازشناسی الگوهای شنوایی و پردازش زمانی اصوات
- عملکرد شنیداری بهتر در محیط‌های ساکت
- دشواری در دنبال کردن دستورالعملهای کلامی (بدون تصویر یا نوشتار)
- پرت شدن حواس به سادگی با صداهای بلند و ناگهانی
- مشکل در پردازش گفتار سریع
- مشکل در حفظ تمرکز و توجه کردن
- دشواری در گوش دادن به دیگران برای مدت زمان طولانی
- دشواری در به یادسپاری و استفاده از اطلاعاتی کلامی
- دشواری در خلاصه‌کردن و بیان اصل و چکیده مطالب شفاهی
- توانایی کمتر از همسالان برای خواندن، هجی‌کردن، صداکشی و نوشتن
- سختی برای دنبال کردن و پرداختن به موضوعات و ایده‌های انتزاعی و ناملموس
- درک با تأخیر یا غلط از شوخی‌ها و لطیفه‌ها، ضرب‌المثل‌ها، توصیفات و زبان استعاره‌ای
- دشواری در یادگیری و لذت بردن از موسیقی
چه علائمی مربوط به اختلال پردازش شنوایی نیستند؟
انواع کم‌شنوایی، مشکلات حافظه شنیداری، نقص در توجه شنیداری و حساسیت به صداها جزو علائم اختلال پردازش شنیداری محسوب نمی‌شوند.
دلایل اختلال پردازش شنوایی در کودکان چیست؟
دلایل اصلی ابتلا به این اختلال هنوز به خوبی شناخته نشده‌اند. با این وجود برخی عوامل هستند که ممکن است از دلایل ابتلا به اختلال در پردازش شنوایی باشند یا احتمال ابتلا به آن را بالا ببرند. این عوامل شامل موارد زیر می‌شوند:
- تاخیر یا نقص در رشد و تکامل مناطق مغزی مرتبط با پردازش اصوات
- عوامل ژنتیکی
- تغییرات سیستم عصبی ناشی از سن
- آسیب‌های عصبی ناشی از دلایلی مثل:
- جراحت یا ضربه به سر
- ابتلا به مالتیپل اسکلوروزیس (MS)
- عفونت‌های مغزی مانند مننژیت
- عفونت‌های مکرر گوش
- مسمومیت با سرب
- ابتلا به صرع
- مشکلات حین یا کمی پس از تولد مانند کمبود اکسیژن مغز، وزن کم هنگام تولد و زردی نوزاد
تشخیص اختلال پردازش شنوایی در کودکان
اگرچه روش تشخیصی معین و تعریف‌شده‌ای برای تشخیص اختلال پردازش حس شنوایی وجود ندارد، اما اغلب اوقات والدین یا معلم‌های کودک متوجه نقایص شنوایی کودک می‌شوند. در این شرایط مراجعه به پزشک برای شروغ فرایند ارزیابی ضروری است. پزشک ارزیابی با پرسیدن سوالاتی درباره تاریخچه سلامتی، خانوادگی، تحصیلی، اجتماعی؛ علائم کودک، زمان شروع و شدت آنها و… شروع می‌کند. در روند مراجعه تا ارزیابی و تشخیص، ممکن است نیاز به مراجعه به متخصصین مختلفی از جمله متخصص گوش، حلق و بینی، متخصص مغز و اعصاب، متخصص شنوایی‌سنجی، روان‌شناس، گفتاردرمانگر و… باشد.
برخی روش‌های ارزیابی در بررسی ابتلا به اختلال پردازش شنیداری عبارتند از:
- بررسی وجود یا عدم وجود کم‌شنوایی با ابزارهای شنوایی‌سنجی
- ارزیابی توانایی شنیدن و درک کلام دیگران در شرایط مختلف (مثلا با وجود سر و صدای پس‌زمینه، فضای باز، صحبت با سرعت زیاد و پرفشار و…)
- گوش دادن دوگانه: ارزیابی توانایی کودک زمانی که دو نفر همزمان صحبت می‌کنند. کودکان مبتلا به اختلال پردازش شنوابی در معطوف کردن توجه و درک خود روی یکی از افراد مشکل دارند.
- ارزیابی پردازش تمپورال: این ویژگی مربوط به زمان‌بندی سیستم پردازشی کودک است که باعث می‌شود وی تفاوت‌های بین اصوات نسبتأ مشابه را تشخیص دهد. (مثلا بین بام و دام) همچنین تشخیص لحن کلام، افت و خیز اصوات و جملات، درک طنز و استعارات و نقل‌قول کردن مرربوط به پردازش تمپورال هستند که در کودکان دارای اختلال پردازش شنوایی مختل شده‌اند.
- بررسی اینکه آیا کودک متوجه تغییرات جزئی در صداها می‌شود یا خیر
- سنجش توانایی تشخیص الگوها در اصوات
- استفاده از الکترودها برای مشاهده فعالیت مغز هنگام انجام تکالیف شنیداری
با توجه به پیچیدگی‌های اختلال پردازش حس شنوایی، کودک باید شرایط مناسب برای اینکه تحت ارزیابی‌های تخصصی قرار گیرد را داشته باشد. برخی از این شروط عبارتند از
- کودک حداقل 7 سال داشته‌باشد.
- از مهارتهای شنوایی، گفتاری و زبانی طبیعی برخوردار باشد.
- دارای بهره‌هوشی طبیعی یا حداقل نزدیک به میانگین باشد.
باتوجه به شباهت‌های زیاد این اختلال با بسیاری از اختلالات، تشخیص اینکه آیا کودک برای انجام تست‌های تشخیصی مناسب هست یا خیر، نیاز به دقت و بررسی دقیق دارد.
در این ارزیابی‌ها نیاز است تا کودک تکالیف و فعالیت‌های شنیداری مختلفی را انجام دهد. این ارزیابی ممکن است تا بیش از دو ساعت ادامه داشته باشد. با توجه به این مسائل برخی از ویژگی‌ها هستند که در صورت وجود، مانع شرکت دادن کودک برای انجام ارزیابی‌های اختلال در پردازش شنوایی می‌شوند. بعضی از این شرایط به شرح زیر هستند:
- ابتلا به اختلال طیف اوتیسم
- ابتلا به سندرم داون
- دارا بودن مشکلات یا تاخیرات رشدی
- ناتوانی‌های ذهنی یا بهره هوشی کمتر از میانگین
- اختلالات زبان و گفتار محسوس مانند زبان‌پریشی، لکنت زبان و…
- هر میزانی از کم‌شنوایی یا ناشنوایی
درمان اختلال پردازش شنوایی
اختلال پردازش شنیداری با شیوع 5-3 درصدی، جزو اختلالات نسبتأ نادری است که هنوز به طور کامل و صحیح شناخته نشده است. امروزه این اختلال را جزو اختلالات یادگیری خاص طبقه‌بندی می‌کنند و کودکان مبتلا به اختلال پردازش شنیداری مانند کودکان دارای نیازهای ویژه، می‌بایست از امکانات تحصیلی ویژه بهره‌مند شوند.
مراجعه به موقع به پزشک و انجام تشیخص و مداخله زودهنگام نقش پررنگی در شرایط زندگی کودکان مبتلا داد. با تشخیص زودهنگام و بهره‌بری از مداخلات مناسب، کودک مبتلا به اختلال پردازش شنوایی می‌تواند به خوبی در حیطه‌های مختلف زندگی مانند تحصیل، کار و ارتباطات موفق شود.
درصورتی که پزشک متخصص شنوایی کودکی را مبتلا به اختلال پردازش شنیداری تشخیص دهد، دستورالعمل درمانی متناسب با شرایط کودک تجویز شده و والدین و مدرسه کودک باید در جریان این مداخلات قرار گیرند.
از آنجایی که ویژگی‌ها و نیازهای این کودکان با هم متفاوت است، لازم است ارزیابی و طرح‌ریزی درمان با دقت انجام گیرد تا همه نیازهای این کودک پاسخ داده شوند.
تمرکز درمان عمدتأ بر اهداف زیر استوار است:
- کمک به یادگیری پردازش و درک بهتر صداها
- آموزش مهارت‌هایی برای جبران ضعف‌های ناشی از اختلال پردازش شنیداری
- کمک به ایجاد تغییرات در محیط تحصیلی یا کاری برای مدیریت و سازگاری بهتر شرایط فرد
برخی از توصیه‌ها و مداخلات درمانی اختلال پردازش شنوایی
این مداخلات رایج عبارتند از:
- آموزش شنیداری: این مداخله برای آموزش و کمک به درک بهتر اصوات توسط کودک صورت می‌گیرد. برخی تمرین‌های رایج عبارتند از:
- شناسایی تفاوت در صداها و الگوهای اصوات
- تشخیص منشأ اصوات
- تمرکز بر صدایی خاص در حضور بقیه صداها و شلوغی پس‌زمینه
- راهکارهای جبرانی: هدف این راهکارها تقویت مهارتهای دیگری مانند حافظه، توجه و حل مسئله است تا کودک بتواند راحت‌تر با محدودیت‌های ناشی از اختلال پردازش شنوایی سازگار شود. برخی از این راهکارها در ادامه آورده‌شده‌اند:
- توانایی حدس زدن و پیش‌بینی موضوعات محوری در یک گفتوگو یا صحبت
- استفاده از عناصر کمکی بصری برای کمک به دسته‌بندی اطلاعات
- استفاده از تکنیک‌های تقویت حافظه
- یادگیری روش‌های گوش دادن فعال
- تغییرات محیطی: ایجاد برخی تغییرات برای سازگاری بهتر کودک با شرایط اختلال پردازش شنوایی موثر است. به عنوان نمونه‌هایی از این تغییرات می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- چیدن وسایل اتاق به گونه‌ای که سر و صدای کمتری تولید شود. (مثلا استفاده از فرش)
- پرهیز از استفاده از وسایل پر سر و صدا مانند پنکه، رادیو و تلویزیون
- نشستن کودک نزدیک منبع تولید صدا (مثلا معلم در کلاس، سخنران و…)
- استفاده از ابزار کمکی تصویری یا نوشتاری در کنار ارائه موضوعات به صورت شفاهی
- استفاده از ابزارهایی برای افزایش میزان صدای افراد (مثلا میکروفون و بلندگو)
آیا اختلال پردازش شنیداری درمان قطعی دارد؟
مناطق مربوط به شنوایی در مغز در دوران کودکی تا حدود 13 سالگی به رشد و تکامل خود ادامه می‌دهند. با توجه به این رشد تدریجی، این احتمال وجود دارد که کودکی که پیش از 13 سالگی اختلال پردازش شنوایی در او تشخیص داده شده است با افزایش سن و به علت رشد مغزی بهبود یابد. به همین علت توصیه می‌شود در صورت تشخیص پیش از این سن، هر 2-1 سال وضعیت پردازش شنوایی کودک مورد ارزیابی مجدد قرار گیرد.
مقایسه اختلال پردازش شنوایی با اختلالات مشابه
اختلال پردازش شنوایی و نارساخوانی (دیسلکسیا)
کودکان مبتلا به اختلال نارساخوانی در زمینه مواردی مثل شناسایی کلمات، ارتباط دادن گفتار با نوشتار، درک مطالب نوشتاری و تبدیل نوشتار به گفتار مشکل دارند. شباهت دیسلکسیا به اختلال پردازش شنیداری در ناتوانی هر دو گروه برای پردازش اطلاعات است. تفاوت این دو اختلال مربوط به مناطق مغزی مرتبط با آنها دیده می‌شود. در اختلال پردازش شنیداری ناحیه مغزی مرتبط به پردازش صوتی دچار مشکل است؛ درحالی که در اختلال ناتوان خواندن، مشکل مغزی در ناحیه مرتبط با زبان وجود دارد.
اختلال پردازش شنیداری و اختلال طیف اوتیسم
اوتیسم اختلالی رشدی است که هم بر رفتار و هم توانایی ارتباطی کودک تاثیر می‌گذارد. کودکان اوتیستیک علاوه بر مشکلات ارتباطی، دارای رفتارها و حرکات خشک، تکراری و کلیشه‌ای هستند و دامنه علائق و فعالیت‌های آنان محدود است. نوع و شدت علائم اوتیسم در افراد مختلف متفاوت است و می‌تواند شامل مشکلات پردازش و پاسخ به محرک‌هایی مانند صداها و صحبت‌های دیگران باشد. این که علائم کودک منحصرأ مربوط به اختلال پردازش شنوایی باشد، یا اینکه جزوی از نشانگان اختلالی مانند اوتیسم باشند، نیاز به بررسی تخصصی توسط پزشک دارد.
والدین و معلم‌ها چگونه می‌توانند به کودک دارای اختلال پردازش شنیداری کمک کنند؟
سیستم شنوایی تا 14 سالگی هنوز به طور کامل رشد نکرده است. مهارتهای شنیداری در بسیاری از کودکانی که مبتلا به اختلال پردازش شنیداری تشخیص داده می‌شوند تا پایان دوران رشد و بلوغ بهبود می‌یابد. از آنجا که درمان ثابتی برای اختلال پردازش شنوایی در کودکان وجود ندارد، انجام مداوم برخی راهکارها، خصوصأ اگر زود و از سن کم آغاز شوند مؤثر خواهد بود. از میان این روش‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- انجام تغییرات محیطی لازم و توصیه شده توسط متخصصین
- مراجعه به روان‌شناس برای مدیریت یا درمان مشکلاتی مانند اضطراب و افسردگی کودک
- مراجعه به گفتاردرمانگر در صورت نیاز و حفظ استمرار در انجام تمرین‌ها
- استفاده از هنردرمانی و موسیقی درمانی، خصوصا برای بهبود عزت‌نفس کودک
- استفاده از کاردرمانی برای کمک به حل مشکلات حسی و تنظیم زمان‌بندی شنیداری
- رعایت نکاتی در خانه و تعاملات شخصی با کودک؛ از جمله:
- برقراری ارتباط چهره به‌چهره با کودک حین گفتوگو
- تقسیم کردن دستورالعملهای گفتاری به بخش‌های کوچکتر و ساده‌تر و با کلمات کلیدی (برای تسهیل پیروی و انجام آنها)
- صحبت کردن با سرعت کمتر و شمرده شمرده (بلند صحبت کردن لزومأ مؤثر نیست، بلکه هدف وضوح گفتار است.)
- درخواست تکرار کردن دستورالعمل‌ها توسط کودک (تا مطمئن شوید آن‌را به خوبی درک کرده است.)
- استفاده از یادداشت‌نویسی، لیست نوشتن، استفاده از تقویم و داشتن برنامه روتین منظم؛ برای انجام کارهای مربوط به آینده
- استفاده از زیرنویس برای تماشای برنامه‌های ویدیویی و فیلم‌ها
- تشویق و حمایت از عزت‌نفس کودک، دادن عشق بی‌قید وشرط و درک همدلانه کودک
- صبور بودن و وقت کافی گذاشتن برای برقراری ارتباط و آموزش دادن کودک
- آموزش به کودک درباره اینکه درباره شرایط و نیاز خود بدون خجالت با دیگران صحبت کنند
- در جریان گذاشتن مدرسه و معلمان کودک درباره شرایط و نیازهای کودک
- رعایت نکاتی در مدرسه از جمله:
- استفاده از برنامه تحصیلی شخصی (IEP)
- اختصاص صندلی نزدیک به معلم، استفاده معلم از میکروفون یا وسایل مشابه
- آموزش مطالب تازه پیش از شروع کلاس درس (پیشخوانی و پیش‌آموزی)
- ضبط کردن کلاس برای بازبینی و مرورهای بعدی
- استفاده از ابزار کمکی تصویری
- استفاده از برنامه‌های کامپیوتری ویژه کودکان دارای اختلال پردازش شنوایی
سوالات متداول
در اختلال پردازش شنوایی، توانایی شنیداری کودک سالم است و مشکل کودک در درک و پردازش اصوات، ناشی از نقص در ناحیه مغزی مرتبط با پردازش اطلاعات شنیداری و مسیرهای مغزی مربوطه است.
علت اصلی وقوع اختلال پردازش شنیداری کودک نامشخص است. اما برخی عوامل مانند تاخیر یا نقص در رشد مغزی، ژنتیک، آسیب‌های عصبی ناشی از جراحت یا ضربه به سر یا عفونت‌های مغزی، عفونت گوش میانی و مشکلات حین تولد مانند کمبود اکسیژن مغز است
اگرچه ممکن است نمود بیرونی در هر اختلال به صورت مشکلات شنوایی بروز یابد، اما در بدشنوایی و کم‌شنوایی منشا وضعیت کودک ناشی از مشکلات شنوایی مثل آسیب اجزای مختلف گوش یا عصب شنوایی هستند؛ درحالیکه در اختلال پردازش شنیداری، توانایی شنیداری کودک سالم است.
در کودکان نرمال مغز و مسیرهای مغزی مرتبط با پردازش اطلاعات شنیداری عملکرد طبیعی دارند و کودک می‌تواند اصوات شنیده‌شده را به خوبی درک کند و به آنها پاسخ دهد؛ درحالیکه در اختلال پردازش شنوایی کودک در مرحله درک و پاسخ به این اطلاعات مشکل دارد.
هرچه اختلال پردازش شنوایی در کودکان زودتر تشخیص داده شود و مداخلات درمانی مناسب اجرا شوند، روند و میزان بهبود وضعیت پردازش شنوایی کودک بهتر خواهد بود.
پس از مشاهده علائم احتمالی اختلال پردازش شنیداری در کودک، نخسین گام برای تشخیص اختلال پردازش شنیداری مراجعه به پزشک متخصص گوش و حلق و بینی و پزشک متخصص مغز و اعصاب برای انجام معاینات و ارزیابی است.
