زمان تقریبی مطالعه: 16 دقیقه
حتماً برایتان پیش آمده است که فرزندتان درباره مسائل جنسی از شما سؤالی بپرسد که ندانید چه جواب مناسبی به او بدهید. آموزش مسائل جنسی به کودکان یکی از الزامت والدگری به شمار می‌رود. جالب است بدانید هیچ سنی خیلی زود نیست تا شما تربیت جنسی در کودکان خود را آغاز کنید!
آموزش و تربیت جنسی در کودکان از سنین پایین، به کودکان کمک می‌کند تا بدانند جنسیت و مسائل جنسی بخشی طبیعی از زندگی انسان هستند. داشتن آگاهی و اطلاعات مناسب جنسی کودکان را در برابر بسیاری از خطرات و آسیب‌ها مصون نگه می‌دارد و برای آن‌ها ضروری است.
تربیت جنسی در کودکان چیست؟
منظور از تربیت جنسی در کودکان آموزش اطلاعات و باورهایی درباره مسائل جنسی، جنسیتی و صمیمیت به کودکان است. تربیت جنسی کودکان همچنین شامل آموزش و تقویت مهارت‌های مربوط به انتخاب آگاهانه، جرئت‌ورزی، قاطعیت، محافظت از خود و حفظ سلامت جسمی و روانی خود می‌شود.
در این آموزش کودک شما با مفاهیمی همچون هویت جنسیتی خود و دیگران، آناتومی جنسی انسان، تولید مثل و روابط صمیمانه جنسی، گرایش‌های جنسی مختلف، سلامت و بیماری‌های جنسی و… آشنا می‌شود.
در تربیت جنسی در نوجوانان علاوه بر مواردی که گفته شد مسائل دیگری مانند بیماری‌های مقاربتی، بارداری و پیشگیری از آن و حقوق و مسئولیت‌های بارداری را نیز شامل می‌شود.
تربیت جنسی در کودکان و نوجوانان باید توسط مربیان در مدارس، والدین در خانه و روان‌شناسان انجام شود. آموزش مسئله‌ای به این مهمی کاری یکباره و ناگهانی نیست؛ بلکه مسیری است که متناسب با افزایش سن کودک به تدریج ادامه می‌یابد و تکمیل می‌شود.
چرا تربیت جنسی فرزندان اهمیت دارد؟
شاید از خود بپرسید چرا به عنوان والد باید موضوع تربیت جنسی در کودک و نوجوان خود را جدی بگیرید. شما باید این موضوع را در اولویت تربیت خود قرار بدهید زیرا:
- تربیت جنسی در کودکان موجب می‌شود کودک اطلاعات درست و دقیقی درباره مسائل جنسی داشته باشند و از آن‌ها در برابر دریافت اطلاعات غلط، نامناسب یا آسیب‌رسان از طریق منابع دیگری مانند دوستان و اینترنت محافظت شود.
- شروع تربیت جنسی در کودکان از سنین کم و داشتن گفتگوهای واضح و صریح در خصوص این موضوعات، صحبت کردن درباره مسائل جنسی پیشرفته‌تر در سنین بعدی مانند نوجوانی را آسان‌تر می‌کند.
- با تربیت جنسی کودکان باورها، ارزش‌ها و چهارچوب‌های اخلاقی صحیحی برای آن‌ها شکل می‌گیرد که راهنمای تصمیمات و قضاوت‌های کودک در آینده می‌شود.
- اقدام به تربیت جنسی فرزندان فضای صمیمیت و پرسش و پاسخ را برای کودک باز می‌گذارد تا بداند منبعی قابل اطمینان و ایمن برای پاسخ به سؤالات و کنجکاوی‌هایش درباره مسائل جنسی وجود دارد. در این حالت کودک از پرسیدن سؤال‌هایش احساس خجالت، شرم یا ترس نخواهد کرد. همچنین به دنبال پاسخ گرفتن از افراد و منابع نامناسب یا غلط نخواهد رفت.
رفتارهای جنسی طبیعی در کودکان در سنین مختلف
برای تربیت جنسی در کودکان باید با نشانه و رفتارهای جنسی در هر سن آشنا باشیم. این نشانه‌ها عبارتند از:
رفتارهای جنسی در 0 تا 2 سالگی
- کنجکاوی نسبت به اندام‌های جنسی (مانند هر عضو دیگری از بدن) با رفتارهایی مانند نگاه کردن و لمس کردن
- درآوردن لباس خود و برهنه شدن جلوی دیگران
- دمر خوابیدن روی زمین و جلو عقب کردن بدن
رفتارهای جنسی در 2 تا 5 سالگی
- انجام رفتارهایی که شبیه رفتارهای خودارضایی هستند در خلوت یا جمع – این کار به قصد لذت جنسی انجام نمی‌شود بلکه برای کودک آرامش‌دهنده است.
- بازی‌های اکتشافی با کودکان دیگر؛ مانند دکتربازی
- پرسیدن سؤالاتی درباره مسائل جنسی یا تولد
- همچنان درباره برهنه شدن جلوی دیگران حساسیت ندارند.
- تکرار واژه‌هایی که از دیگران درباره اعضای جنسی شنیده؛ مانند فحش‌های جنسی
رفتارهای جنسی در 5 تا 8 سالگی
- استفاده از واژه‌های عامیانه درباره اندام‌های جنسی
- فهم عمیق‌تر از نقش‌های جنسیتی و علاقه به رفتار کردن مطابق جنسیتی خاص؛ مثلاً پوشیدن لباس‌های دخترانه و بازی با اسباب‌بازی‌های دخترانه
- بازی‌های و کنجکاوی‌های جنسی با همسالان هم‌جنس و غیر هم‌جنس
- تجربه احساس شرم و حیا و حساسیت نسبت به برهنه شدن مقابل دیگران
- لمس اندام جنسی به منظور کسب لذت جنسی در فضای خصوصی در برخی از کودکان
رفتارهای جنسی در 9 تا 12 سالگی
- کنجکاوی نسبت به بدن بزرگسالان؛ مثلاً تلاش برای دیدن بدن برهنه آن‌ها، کسب اطلاعات جنسی از طریق دوستان، اینترنت و…
- تلاش برای داشتن فضای خصوصی و استقلال با شروع سن بلوغ
- گرایش به داشتن دوستی‌ها و روابط عاشقانه یا جنسی
- خودارضایی به منظور کسب لذت جنسی
نکات مربوط به تربیت جنسی در کودکان در سنین مختلف
تربیت جنسی در کودکان 0 تا 2 ساله
شما می‌توانید از هر زمانی در طول روز استفاده کنید تا به کودک درباره بدنش چیزهایی بیاموزید. مثلاً موقع حمام دادن کودک یا زمانی که به او لباس می‌پوشانید زمان‌های خوبی برای آموزش نام اعضای بدن به کودک است. همچنین در چنین مواقعی می‌توان به کودک درباره رفتارهای سالم و طبیعی اطلاعات داد. برای مثال اگر کودک هنگام عوض کردن پوشکش به آلت تناسلی خود دست بزند طبیعی است. اما در سنین بالاتر می‌توانید به او درباره باید و نبایدها آموزش دهید.
تربیت جنسی در کودکان 2 تا 3 ساله
بیشتر بچه‌ها در 3-2 سالگی درباره بدن خودشان و بدن سایر کودکان بسیار کنجکاو هستند. همچنین اغلب متوجه تفاوت بدن‌ها و اجزای آن‌ها می‌شوند. در این سن معمولاً کودکان سؤالاتی درباره اجزای بدن می‌پرسند. در پاسخ به سؤالات کودک نام هر بخش بدن و کاری که آن عضو انجام می‌دهد را به کودک بیاموزید. استفاده از کتاب‌های مربوط به آموزش اعضای بدن برای کودکان نیز انتخاب بسیار مناسبی برای تربیت جنسی کودکان هستند.
تربیت جنسی در کودکان 4 تا 5 ساله
در این سن معمولاً سؤالات کودک درباره تولد است. اگر کودکان سؤالاتی مانند من از کجا آمده‌ام، بچه‌ها از کجا می‌آیند و… پرسید اولاً نظر خودش را بپرسید تا بدانید چقدر اطلاعات دارد؛ و سپس به او اطلاعات کلی اما صحیح بدهید. مثلاً اینکه کودک در دل مامان در جایی مانند رحم رشد می‌کند و وقتی به قدر کافی بزرگ شد دکتر او را از شکم مامان خارج می‌کند و او به دنیا می‌آید.
تربیت جنسی کودکان 6 تا 8 ساله
در این سن اغلب کودکان کنجکاوند بدانند کودکان چگونه به وجود می‌آیند. مثلاً ممکن است بپرسند بچه چه جوری رفته توی دل مامان؟ پس از اینکه از میزان اطلاعات خود کودک مطلع شدید، می‌توانید تا حدی که راحت هستید به او اطلاعات بدهید. مثلاً بچه از ترکیب دوتا سلول کوچیک توی بدن مامان ایجاد میشه. دادن اطلاعات کلی در خصوص رابطه جنسی نیز می‌تواند در این سن انجام شود.
در صورتی که نمی‌دانید تا چه حد و چگونه به کودک در این زمینه آموزش دهید می‌توانید از کتاب‌های مربوط به این موضوعات و همچنین مشورت با روانشناس کودک بهره ببرید. مثلاً کتاب لک‌لکی در کار نیست برای تربیت جنسی کودکان درباره مسائل مربوط به بارداری، تولد، تفاوت جنس‌ها و تفاوت تماس‌ها متناسب با زبان و سن کودکان بالای 4 سال مناسب است. لازم نیست صبر کنید کودکان سؤالی در این زمینه بپرسند. آموزش تربیت جنسی در کودکان را می‌توانید خودتان شروع کنید و صحبت با کودک را پیش بکشید.
توصیه‌های برای تربیت جنسی در کودکان
اگر در فکر شروع تربیت جنسی در کودکان خود هستید موارد زیر را رعایت کنید:
تناسب اطلاعات جنسی با سن کودک
توضیحات و اطلاعاتی که به کودکتان ارائه می‌کنید باید برای سن او مناسب و قابل درک باشد. برای مثال توضیح دادن مراحل کامل تخمک‌گذاری برای یک کودک شش ساله مناسب و قابل درک نخواهد بود؛ اما برای آن‌ها جالب خواهد بود که بدانند در بدن خانم‌ها سلول‌های کوچکی وجود دارد که از آن‌ها یک کودک می‌تواند به وجود بیاید!
استفاده از اسامی درست اعضای بدن
از نام‌های اصلی بخش‌های مختلف بدن استفاده کنید (مثلاً آلت، بیضه، واژن، سینه و…) تا کودک بفهمد که صحبت درباره این بخش‌ها با افراد قابل اطمینان مانند والدین و دکتر سالم و طبیعی است و نیازی به احساس شرم نیست.
گفتن «نمی‌دانم» در صورت نیاز
تربیت جنسی کودکان به معنای تربیت متخصصان مسائل جنسی نیست! اینکه کودکان بدانند شما پاسخگوی سؤالات آن‌ها درباره این مسائل هستید و هر سؤالی داشته باشند می‌توانند از شما بپرسند، مهم‌ترین قدم در تربیت جنسی در کودکان است. اگر کودک سؤالی پرسید که نمی‌دانستید چگونه به او پاسخ دهید، به کودک بگویید از اینکه سؤالش را با شما در میان گذاشته خوشحالید؛ پاسخ سوالش را نمی‌دانید، حتماً به دنبال جواب صحیح می‌گردید و آن را به زودی با کودک در میان خواهید گذاشت. این کار باعث ایجاد حس اعتماد و صداقت بین شما و کودکتان نیز می‌شود.
شروع کردن مکالمات
بعضی کودکان ممکن است به دلایل مختلف، سؤالات خود درباره مسائل جنسی را نپرسند یا کنجکاوی خود را پنهان کنند. اگر کودک شما جزو این دسته است، بهتر است خودتان مکالماتی را درباره این مسائل آغاز کنید. مثلاً اگر در برنامه تلویزیونی به مسئله بارداری اشاره شد بعدتر مکالمه‌ای را با این عبارت آغاز کنید که: «تلویزیون داشت درباره بارداری خانم‌ها چیزهای جالبی می‌گفت؛ نه؟ داشتم فکر می‌کردم تو درباره این موضوع چی می‌دونی؟»
بعضی از کودکان اگر ارتباط چشمی مستقیم نداشته باشند، راحت‌تر می‌توانند با شما صحبت کنند. گفتگو با این کودکان در مواقعی مانند وقتی با یکدیگر در ماشین تنها هستید و شما در حال رانندگی هستید انتخاب خوبی خواهد بود. پاسخ به سؤالات جنسی کودکان متناسب با سطح رشدی کودک تنظیم می‌شود.
نحوه پاسخ دهی به سؤالات کودکان
در تربیت جنسی در کودکان در پاسخ به سؤالات کودک اول نظر خودش را بپرسید تا سطح اطلاعات او و صحت آن‌ها را ارزیابی کنید. در پاسخ به سؤالات کودک با سرزنش یا خشم برخورد نکنید و به او احساس شرم یا گناه و تقصیر ندهید. با صمیمیت، صداقت، حوصله و آرامش به سؤالات کودک پاسخ دهید. پاسخ‌ها باید مختصر، مفید، ساده و عینی باشند. در پاسخ به سؤالات کودک جدی (نه خشک و نه منعطف باشید)؛ یعنی مثلاً به‌خاطر پرسیدن سؤالاتش به او نخندید یا شوکه نشوید.
اهمیت صحبت درباره سوءاستفاده جنسی و نحوه مراقبت از خود
کودک باید افراد ایمن و قابل اعتماد را از باقی افراد بشناسد و تفاوت لمس قابل قبول و غیرقابل قبول را تشخیص دهد. مطمئن شوید کودکتان توانایی نه گفتن به آنچه درباره آن احساس نارضایتی یا بد بودن می‌کند را دارد. آموزش دادن کودک درباره تعرض و سوءاستفاده‌های جنسی و صحبت درباره مفهوم اجازه گرفتن باید از سنین پایین انجام شود تا کودک در مقابل خطرات احتمالی تا جای ممکن از خود محافظت کند.
کودک باید بداند سوءاستفاده‌های جنسی چه هستند و در صورتی که این اتفاق‌ها برایشان پیش آمد، باید شما را در جریان بگذارند، شما نسبت به شنیدن و کمک به کودک همیشه آماده هستید و آن‌ها نباید خود را مقصر یا گناهکار بدانند یا به هر دلیل دیگری تعرض جنسی را از شما پنهان کنند.
چگونه صحبت درباره سوءاستفاده جنسی را با کودک انجام دهیم؟
صحبت کردن و آموزش درباره سوءاستفاده‌های جنسی می‌تواند در بستر یک مکالمه درباره روابط افراد با هم صورت بگیرد. برای شروع تربیت جنسی کودکان درباره مسئله تعرض جنسی ابتدا می‌توانید با صحبت درباره ویژگی‌های یک رابطه ایمن، قابل اعتماد و سرشار از علاقه و حس خوب آغاز کنید. برای مثال به او توضیح دهید در یک رابطه امن او احساس خوبی از بودن کنار فرد دیگر می‌کند؛ اما گاهی بودن در کنار برخی افراد ممکن است به او حس ناراحت بودن، نارضایتی یا عدم امنیت بدهد. در این شرایط باید به احساس بد خود اطمینان کند و از چنین شرایط و رابطه‌هایی فاصله بگیرد و احساس‌های منفی خود را با والدین، معلم‌ها یا روانشناس خود در میان بگذارد.
لازم نیست وارد جزئیات تعرض جنسی شوید یا به قدری کودک را بترسانید که اضطراب و ترس از غریبه‌ها در او ایجاد شود. هدف از تربیت جنسی در کودکان افزایش آگاهی آن‌ها برای مراقبت از خودشان است، نه ایجاد ترس، نگرانی، وسواس فکری و مشغله ذهنی.
منابع آموزشی برای تربیت جنسی در کودکان درباره سوءاستفاده جنسی
کتاب‌ها و فیلم‌های آموزشی نیز انتخاب خوبی برای تربیت جنسی در کودکان در خصوص آسیب‌ها و سوءاستفاده‌های جنسی و جسمی هستند. امروزه کتاب‌های مناسب و جالبی برای این موضوع چاپ شده‌اند. برخی از این کتاب‌ها عبارتند از:
- مواظب غریبه‌ها باشید – انتشارات نردبان – برای 4 سال به بالا
- دارم بزرگ میشم – انتشارات نردبان – برای 4 سال به بالا
- ما آگاهیم 25 و 26 – انتشارات نردبان – برای 4 سال به بالا
- غریبه‌های مشکوک – انتشارات نردبان – برای 7 سال به بالا
- حواسم به غریبه‌ها هست – انتشارات نردبان – برای 7 سال به بالا
- بدن من مال منه – انتشارات نردبان – برای 8-4 سال
- لمس خوب، لمس بد – انتشارات نردبان – برای 8-4 سال
- دیگر سکوت نمی‌کنم – انتشارات نردبان – برای 8-4 سال
- نه یعنی نه – انتشارات نردبان – برای 8-4 سال
- رازهایی که نباید مخفی کرد – انتشارات نردبان – برای 8-4 سال
- آیا رازی داری؟ – انتشارات پیکو – برای 8-4 سال
- با غریبه‌ها جایی نمی‌روند – انتشارات پیکو – برای 8-4 سال
- اگر غریبه‌ای به تو نزدیک شود چه می‌کنی؟ – انتشارات پیکو – برای 8-4 سال
- با غریبه‌ها حرف نمی‌زنم – انتشارات پیکو – برای 8-4 سال
- تپلی: به بدنم دست نزن – انتشارات فنی ایران – برای 6 سال به بالا
- گیر افتادم – انتشارات نردبان – برای 12-9 سال
- بلند بگو نه – انتشارات مهرسا
- چگونه از بدنم مراقبت و نگهداری کنم – انتشارات مهرسا – برای دختران 12-9 سال
اگر کودک از آزار جسمی خود صحبت کرد چه رفتاری باید نشان داد
در تربیت جنسی در کودکان در پاسخ به چنین شرایطی اولاً می‌بایست بیشتر مراقب تعاملات فرزندتان با شخصی که گفته است باشید و بر آن مراقبت و نظارت داشته باشید. دوما باید در دو مرحله به کودک واکنش نشان دهید و به او مراقبت از خودش را آموزش دهید:
- در قدم اول مطمئن شوید که کودک را به درستی درک کرده‌اید و او متوجه درک و همدلی شما شده است. مثلاً می‌توانید از انعکاس دادن گفته‌های خودش استفاده کنید. مثلاً بگویید «تو دوست نداری که فلان خویشاوند هر بار تو رو می‌بیند محکم و آبدار تو را می‌بوسد. درسته؟» یا «تو حس کردی آقای همسایه یه جور عجیبی رفتار می‌کنه یا بهت نگاه می‌کنه. منظورت رو درست متوجه شدم؟» لازم است لحن و کلمات شما به گونه‌ای باشند که کودک احساس نکند شما او را مقصر می‌دانید یا خطایی از او سر زده است.
- در قدم دوم به کودک با آرامش آموزش دهید که اگر شرایط مذکور مجدداً تکرار شد چه باید بکند. برای مثال به او بگویید «مشکلی ندارد که هر وقت احساس ناراحتی کردی به دیگران محکم نه بگویی. تو نباید بوس، بغل یا هر لمسی که موجب آزارت می‌شود را تحمل کنی.»، «دیگران حتماً باید برای لمس کردن تو اجازه تو را داشته باشند. اگر کسی خواست به اجبار با تو تماسی داشته باشد با او مخالفت کن، با او تنها نمان و از او فاصله بگیر.» و «اگر احساس یا تجربه تماس ناخوشایندی را داشتی حتماً با من (یا سایر افراد ایمن مانند والد دیگر، معلمان، روانشناس و پزشک) در میان بگذار. ما اینجاییم تا همیشه به تو کمک کنیم و در هر شرایطی تو را دوست داریم.»
آموزش «نه» گفتن برای مراقب جنسی
آموختن نه گفتن به لمس‌های بدون اجازه کودک یا انجام کارهایی برخلاف میلش، بخش بسیار مهمی از تربیت جنسی در کودکان است. کودک باید بداند که اگر نمی‌خواهد که دیگران او را ببوسند، بغل کنند، غلغلک دهند و… این حق را دارد که با آن‌ها مخالفت کند و اجازه لمس کردن به آن‌ها ندهد. حتی اگر آن شخص را دوست دارند و نمی‌خواهند او را ناراحت کنند باز هم خواسته و اجازه کودک در اولویت است. برخی از موقعیت‌هایی که کودک می‌تواند به آن‌ها نه بگوید عبارتند از:
- وقتی کسی بدن کودک را لمس کند.
- وقتی کسی از کودک بخواهد کاری ناایمن، ترسناک، عجیب یا گیج‌کننده انجام دهد.
- وقتی کسی کاری کند که کودک احساس کند می‌خواهد فرار کند و دور بشود.
- وقتی کسی کودک را کلامی یا از طریق نامه، پیام یا تلفن تهدید کند.
- وقتی کسی به کودک رشوه یا باج دهد تا او سکوت کند.
- وقتی کسی کودک را با حقه و دروغ جایی ببرد.
پذیرفتن پاسخ نه از جانب دیگران برای کودک تمرین خوبی است تا بداند نه گفتن حق طبیعی افراد است و باید به آن احترام گذاشته شود. نه گفتن جدی و قاطعانه را با کودک تمرین کنید تا اگر در موقعیتش قرار گرفت بداند چگونه باید این کار را انجام دهد.
سؤالات متداول
تربیت جنسی در کودکان مسئله مهمی است که به آموزش اطلاعات و باورهایی درباره مسائل جنسی، جنسیتی می‌پردازد و شامل آموزش و تقویت مهارت‌های مربوط به انتخاب آگاهانه، جرئت‌ورزی، قاطعیت، محافظت از خود و حفظ سلامت جسمی و روانی خود می‌شود.
با مشاهده رفتارهای جنسی در کودک و متناسب با سن از همان نوزادی باید این آموزش را شروع کرد.
خیر! کودکان به طور طبیعی درباره موضوعات جنسی کنجکاو می‌شوند و در صورتی که رابطه ایمن و صمیمی با والدینشان داشته باشند، مشغله‌های ذهنی خود را با آنان مطرح می‌‌کنند. نپرسیدن سؤالات خود از والدین ممکن است حاکی از عدم وجود رابطه خوب با والدین باشد.
