زمان تقریبی مطالعه: 17 دقیقه
رشد روانی جنسی چیست؟
یکی از مهمترین فرضیههای فروید این است که کودکان رشد روانی جنسی دارند و از زندگی جنسی برخوردارند. این دانشمند بیان میکند که کودکان در ۴ یا ۵ سال اول زندگی دوره رشد جنسی پیش تناسلی را میگذرانند.
زمانی که فروید برای اولینبار درباره میل جنسی کودکی نوشت با اینکه این مفهوم جدید نبود، ولی با مقاومتهایی روبرو شد. اما این روزها تقریباً تمام مشاهدهگران و همراهان کودک قبول دارند که کودکان به اندامهای تناسلی علاقه نشان میدهند، از لذت جنسی خوشحال میشوند و حتی برانگیختگی جنسی نشان میدهند.
فروید در تشریح رشد شخصیت و مراحل روانی-جنسی، میگوید که رشد با فرآیند آزادسازی انرژی در زمانی که از نظر بیولوژیکی رشد میکند، مرتبط است. فروید از اصطلاح جنسی برای توصیف اعمال و افکار لذت بخش استفاده کرد اما این شامل رشد اجتماعی و هویتیابی کودک نیز میشود.
چرا مراحل رشد روانی جنسی اهمیت دارد؟
زیرا در هر مرحله از این دوره رشدی، کودک با درگیریهایی مواجه میشود که بسته به نحوه حل آنها میتواند به رشد کمک کند یا رشد روانی جنسی و شخصیتی را خفه کند. اگر این مراحل روانی-جنسی با موفقیت به پایان برسند، نتیجه یک شخصیت سالم است. اگر مشکلات خاصی در مرحله مناسب حل نشود، تثبیت اتفاق میافتد و شخصیت ناسالم میماند.
مراحل رشد روانی جنسی کودک و چگونگی عبور از آنها
میل جنسی کودکی از این نظر با میل جنسی بزرگسالی تفاوت دارد که قادر به تولید مثل نیست و منحصراً خود انگیز است. با این حال تکانههای جنسی کودکان و بزرگسالان میتوانند از طریق اندامهایی غیر از اندامهای تناسلی ارضا شود.
دهان و مقعد نسبت به تحریک خیلی حساس هستند.
فروید دوره کودکی را بر حسب اینکه کدام یک از سه ناحیه شهوتزا بیشترین رشد را کرده باشد، به سه مرحله تقسیم کرد و در ادامه دو دوره را نیز برای انسان قائل شد:
- مرحله دهانی
- مرحله مقعدی
- مرحله آلتی
- دوره نهفتگی
- دوره تناسلی
حال آنچه مراحل رشد روانی جنسی کودک را بسیار مهم میکند، پدیده است به نام تثبیت. اگر کودک در هر کدام از این مراحل دچار محرومیت و محدودیت شود و یا اینکه بیش از اندازه نیازهایش برآورده شود، دچار حالتی میشود که در بزرگسالی، ویژگیهای شخصیتی ناسالم پیدا خواهد کرد. در واقع انسان سالم، انسان بدون تثبیت یا با تثبیت کم است.
منظور فروید از اصطلاح تثبیت این بود که شخص در بزرگسالی نیز به طور مداوم رفتارهای لذتجویانه یا رفتارهای کاهشدهنده اضطراب مربوط به مراحل رشد کودکی را انجام دهد، در صورتی که به عنوان فرد بزرگسال باید رفتاری منطقی و بالغانه داشته باشد.
مرحله دهانی
چون دهان اولین اندامی است که به کودک لذت میدهد، اولین مرحله رشد کودکی مرحله دهانی است.
کودک غذای حیات بخش را از طریق دهان کسب میکند. اما غیر از آن از طریق مکیدن نیز لذت میبرد. مرحله دهانی اما خود شامل دو قسمت است که به زمان دندان درآوردن ربط پیدا میکند.
مرحله دهانی شامل دو زیر مرحله است:
1-مرحله جذب دهانی (قبل از دندان) – کسب منفعلانه لذت
2- مرحله پرخاشگر دهانی (بعد از دندان)- کسب فعالانه لذت
هدف جنسی فعالیت دهانی اول، جذب یا دریافت شیء مطلوب یعنی پستان است.
در مرحله جذب دهانی، کودکان در مورد شیوه لذتبخش احساس تردید نمیکنند و معمولاً نیازهای آنها با کمترین ناکامی و اضطراب ارضا میشوند.
اما وقتی آنها بزرگتر میشوند به خاطر تغذیه زمانبندی شده، فواصل زمانی بیشتر بین وعدههای غذا و سرانجام از شیر گرفتن، به احتمال زیاد دچار احساس ناکامی و اضطراب خواهند شد.
این اضطرابها عموماً با احساس تردید نسبت به موضوع محبوب یعنی مادر، به افزایش توانایی آنها در دفاع از خودش علیه محیط و اضطراب همراه است.
رشد دندانها به دفاع کودک علیه محیط کمک شایانی میکند. آنها در این مرحله از رشد روانی جنسی وارد دومین مرحله دهانی میشوند که فروید آن را دوره سادیسم دهانی نامید.
کودکان در این مرحله از طریق گازگرفتن، غانوغون کردن، بستن دهان، لبخند زدن و گریه کردن به دیگران پاسخ میدهند. اولین تجربه خود انگیز آنها مکیدن انگشت شصت، نوعی دفاع علیه اضطراب است. مکیدن انگشت با وجود اینکه نیاز غذایی آنها را برآورده نمیکند، اما نیاز جنسی آنها را ارضا میکند.
فردی که در مرحله دهانی مانده است شخصیت ناپخته و وابسته که به محبتهای مادرانه نیاز سیریناپذیر نشان میدهد، است. این فرد شخصیت دشوار و پرخاشگر از نظر کلامی، شخصیتی با رفتارهای دهانی افراطی مثلاً افراط در خوردن نوشیدن الکل سیگار کشیدن و ناخن جویدن خواهد بود.
وقتی کودکان بزرگتر میشوند دهان همچنان ناحیه شهوتزا باقی میماند. هنگامی که آنها بزرگسال میشوند میتوانند نیازهای دهانی خود را به شیوههای مختلف ارضا کنند. از جمله:
- مکیدن آبنبات چوبی
- جویدن آدامس
- جویدن مداد
- پرخوری
- کشیدن سیگار یا پیپ
- اظهارات گزنده و نیش دار
تثبیت در مرحله دهانی در رشد روانی جنسی
افرادی که در این مرحله تثبیت میشوند ویژگیهای شخصیتی زیر را خواهند داشت:
- وابستگی
- نارس بودن روانی
- زیاده خواهی
- خوش بینی افراطی
- ساده لوحی
- ازخودراضی بودن
- تحسین کننده افراطی
- بدبینی
- بدگمانی
- خود کم بینی
- حسادت وشک
وظیفه والدین در مرحله دهانی رشد روانی جنسی کودک چیست؟
هنگامی که نوزادان حدود یک ساله میشوند، شروع به از شیر گرفتن اقدامی مهم تلقی میشود، اگر مراقبان این موضوع را به خوبی مدیریت نکنند، میتواند منجر به عدم حل تعارض در این مرحله شود. همچنین ممکن است کودک خیلی زود یا خیلی دیر از شیر گرفته شده باشد که منجر به تثبیت برای تسکین اضطراب میشود.
مرحله مقعدی رشد روانی جنسی کودک
در سال دوم که مقعد از نظر جنسی ناحیه لذت بخش میشود به رشد کاملتری میرسد. در این دوره ارضا از طریق رفتار پرخاشگرانه و عمل دفع حاصل میشود.
کودکان در دوره مقعدی با نابود کردن یا رها کردن اشیا ارضا میشوند و کودکان معمولاً نسبت به والدین خود پرخاشگرانه رفتار میکنند زیرا با آموزش استفاده از توالت آنها را ناکام کردهاند.
بعداً هنگامی که کودکان وارد دوره مقعدی پایانی میشوند، گاهی به مدفوع خود علاقه پیدا میکنند. علاقهای که از لذت عمل دفع حاصل میشود. کودکان معمولاً مدفوع خود را به عنوان جایزههای ارزشمند به والدین عرضه میکنند و از این طریق والدین خود را کنترل میکنند.
اگر والدین این رفتار کودکان را در رشد روانی جنسی او بپذیرند و تحسین کنند، آنها در آینده بزرگسالانی سخاوتمند و بخشنده خواهد شد. از طرف دیگر اگر هدیه آنها را به صورت تنبیهی رد کنند روش دیگری برای کسب لذت اختیار میکنند، یعنی نگه داشتن مدفوع تا زمانی که فشار آزاردهنده که از لحاظ شهوانی تحریک کننده شود.
شخصیت معقدی چگونه میتواند به کودک من در آینده آسیب بزند؟
نگهداشتن مدفوع در کودکان نوعی سلاح در برابر سختگیریهای والدین است. در عین حال از نظر فروید چون کودک تحسین نمیشود، به وسیله دفع مدفوع به دنبال ارضای نیاز جنسی خود است. این شیوه لذت خودشیفته و مازوخیستی (میل به آسیب رساندن به خود) شالوده شخصیت معقدی را میریزد.
شخصیت معقدی یعنی افرادی که با نگه داشتن و تملک اشیا و مرتب کردن آنها به صورت بیش از حد پاکیزه و منظم به کسب ارضای نیاز ادامه میدهند.
فروید فرض کرد افرادی که در رشد روانی جنسی، شخصیت معقدی را پرورش میدهند در کودکی نسبت به آموزش استفاده از توالت سرسختی نشان دادهاند. اغلب مدفوع خود را نگه داشتهاند و مدت این آموزش را بیش از حد معمول طولانی کردهاند.
شخصیت معقدی یا مثلث معقدی شامل این موارد است:
- نظم و ترتیب افراطی (وسواس)
- خسیس بودن
- لجبازی
تثبیت در مرحله معقدی
ویژگیهای شخصیتی فرد اگر در این مرحله از رشد روانی جنسی تثبیت شود عبارتند از:
- زورگویی و قدرت طلبی
- کنترلگری
- ولخرجی زیاد
- مقید بودن افراطی
- شلختگی در برابر وسواس
- بد قولی
- احتکار
- تملک
- سرسختی
- استقلال طلبی افراطی
وظیفه والدین در مرحله معقدی چیست؟
در این مرحله از رشد روانی جنسی والدین میتوانند از طریق آموزش لگن، کودک را از واقعیت اجتماعی رفتن به توالت آگاه کنند. بنابراین، مرحلهای است که در آن کودکان قوانین جامعه را میآموزند.
اینکه هرجایی نمیتوانند اجابت مزاج کنند شاید از اولین قوانین جدی و پایدار آموختنی برای هر انسان است. نکته بسیار مهم در از پوشک گرفتن و آموزش آداب توالت برای کودکان این است که هیچ رفتار سختگیرانه و خصمانهای نباید اتفاق بیفتد. در طول مدتی که کودکان این امر را میآموزند پیش میآید که شب ادراری و یا عدم کنترل ادرار و مدفوع در جایی به جز توالت رخ دهد، بسیار مهم است که والدین در این موارد حمایتگر و پشتیبان کودک باشند و مسائل شخصی او را علنی نکنند و برای آموزش دوباره آداب توالت رفتن با او به نرمی رفتار کنند. استفاده از اسباب بازی، وسایل سرگرمی و لگنهای رنگی و جذاب در توالت میتواند به این آموزش کمک کند. از طرفی والدین نباید به این امر بیتفاوت باشند و کودک تا سنین بالا از پوشک استفاده کند.
مرحله آلتی رشد روانی جنسی کودک
تقریباً در ۳ یا ۴ سالگی کودکان سومین مرحله رشد کودکی، یعنی مرحله آلتی را آغاز میکنند.
این زمانی است که ناحیه تناسلی ناحیه شهوانی اصلی میشود. این مرحلهای است که برای اولین بار با دوگانگی بین رشد مرد و زن مشخص میشود. تمایزی که فروید معتقد بود علت آن تفاوتهای آناتومیک بین دو جنس است.
خود ارضایی که در مرحله دهانی آغاز شده، اکنون وارد مرحله مهمتری میشود. خود ارضایی در مرحله آلتی تقریباً همگانی است. چون والدین عموماً از این کار ممانعت میکنند کودکان معمولاً میل هوشیار به خود ارضایی را تا زمانی که مرحله آلتی به آخر برسد، سرکوب میکنند.
درست به همان صورتی که تجربیات قبلی کودکی در مورد از شیر گرفتن، آموزش استفاده از توالت به تشکیل شالوده رشد روانی جنسی آنها کمک میکند، تجربه آنها در مورد ممانعت از خود ارضایی نیز همین کار را انجام میدهد. با این حال تجربیات آنها در رابطه با عقده ادیپ نقش بسیار مهمتری را در رشد شخصیت آنها ایفا میکند
مرحله آلتی در سه سالگی آغاز میشود و ممکن است تا ۶ سالگی ادامه یابد در این مرحله تغییرات هورمونی دوران بلوغ وجود ندارند اما ناحیه تناسلی حساسیت زیادی پیدا میکند. فروید رفتار کودکان را در این مرحله دو جنسی میداند. کودکان در این مرحله از رشد روانی جنسی، فعالیت جنسیشان را به هر دو جنس معطوف میکنند و به خود تحریکی رو میآورند عقده ادیپ و الکترا در این مرحله دیده میشود.
عقده ادیپ و عقده الکترا هویت کودک را شکل میدهند
عقده ادیپ در پسران و عقده الکترا در دختران ناشی از تضاد در میل جنسی است. طبق نظریه رشد روانی جنسی، کودک تمایل شدید جنسی به والد غیرهمجنس خود دارد. ممکن است کودک خواهان توجه انحصاری از طرف والد غیرهمجنس باشد و به این فکر کند که والد دیگر خانه را ترک کند یا بمیرد.
به عبارت دیگر والد همجنس به رقیب کودک تبدیل میشود. در عین حال کودک میترسد که اگر شیفتگیاش نسبت به والد غیرهمجنس افشا شود، والد همجنس محبوبش را از او بگیرد.
تهدیدهایی که والدین در این مرحله از رشد روانی جنسی، برای جلوگیری از خودارضایی در کودکان به زبان میآورند ممکن است ترسهای کودکان را بیشتر کنند و کودکان فکر کنند خیالپردازیهای جنسی آنها موجب تنبیه و از دست دادن والد محبوبشان میشود.
مؤلفه مهمی که در عقده ادیپ و الکترا وجود دارد این است که کودک درگیر خواستههای پیچیده و متضادی است که پدر مادر و کودک در آن نقش دارند. تکانههای متضادی که پدیدار میشوند عبارتند از:
- تعارض بین تمایل به ارضای کشانندههای جنسی و آگاهی از ناپسند بودن خودارضایی
- تعارض بین تمایل به کودک ماندن و موردتوجه بودن از طرف هر دو والد و تمایل به اینکه از طرف والد غیرهمجنس پخته و بالغ به نظر برسد
- احساس خشم و رقابت نسبت به والد همجنس و تمایل به حفظ عشق و تحسین والدین
- تلاش برای دستیابی به هویت جنسی خود و حسادت کردن به جنس مخالف
پس از حل موفقیتآمیز عقده ادیپ و الکترا، وجدان که یک ساختار قوی است پدیدار میشود و به کودک در کنترل تکانههای نامشروع کمک میکند.
کودک از طریق همانندسازی با ارزشهای اخلاقی والدین، به سطح تازهای از خودمختاری میرسد و مورد تأیید و تحسین هر دو والد قرار میگیرد. زیرا والدین میبینند کودک در حال پخته شدن و یادگیری خودکنترلی است.
در این مرحله از رشد روانی جنسی نوجوان، بیشتر تعارضهای شدید و دردناک سرکوب میشوند و جایگاه کودک در خانواده ارتقا پیدا میکند. همچنین اگر این مرحله به خوبی پیش برود، عزت نفس و اعتماد به نفس او افزایش پیدا میکند.
از طرفی اگر این مرحله به خوبی طی نشود، احتمال ابتلا به اختلالات جنسی در بزرگسالی، مثل ناتوانی یا سردمزاجی و همچنین ناتوانی در رقابت برای فرد وجود دارد.
تثبیت در مرحله آلتی
اگر کودک در این مرحله از رشد روانی جنسی، با محدودیت و سرکوب زیاد و یا با آزادی و ارضای بیش از اندازه نیازهایش مواجه شود، ممکن است در آینده این ویژگیهای شخصیتی را دارا باشد:
وظیفه والدین در مرحله آلتی در رشد روانی جنسی نوجوان چیست؟
از آنجایی که کودکان در این مرحله ممکن است به اندام جنسی خود توجه بیشتری داشته باشند، وظیفه والدین این است که بدون رفتار خصمانه و تند، مراتب ادب و اخلاق را به کودک آموزش دهند. فراموش نکنید همان گونه که کودک روزی با دست و یا اعضای صورتش آشنا شده است، باید با اندام تناسلی خود نیز آشنا شود، در نتیجه بروز رفتارهای افراطی میتواند نتیجه عکس در کودک داشته باشد.
از طرفی همان گونه که گفته شد در این مرحله از رشد، کودکان سعی میکنند با والد همجنس خود همانندسازی کنند، مهم است که در طی این همانندسازی کودکان همراهی والدین خود را داشته باشند، حمایت شوند و مورد تمسخر قرار نگیرند.
دوره نهفتگی رشد روانی جنسی کودک
فروید معتقد بود که از چهارسالگی یا پنجسالگی تا بلوغ دخترها وپسرها معمولاً، اما نه همیشه، دوره رشد روانی جنسی نهفته را طی میکنند.
این مرحله نهفتگی تا اندازهای در اثر اقدامات والدین برای تنبیه کردن فعالیتهای جنسی در فرزندان خود به وجود میآید. اگر ممانعت والدین موفقیتآمیز باشد، کودکان کشش جنسی خود را سرکوب کرده و انرژی روانی خود را به سمت درسخواندن، روابط دوستی، سرگرمیها و فعالیتهای غیرجنسی دیگر هدایت میکنند.
کودکان در این دوره گروهها یا دستههایی را تشکیل میدهند، کاری که در دوره کودکی وقتی میل جنسی کاملاً خود انگیز بود امکانپذیر نبود.
کودک در این مرحله در بسیاری از زمینهها مانند وسعت بخشیدن به سطح سازش و آماده شدن برای پذیرش زندگی اجتماعی و رعایت اصول اخلاقی رشد خواهد کرد.
وظیفه والدین در دوره نهفتگی چیست؟
از آنجایی که در این دوره از رشد روانی جنسی، کودکان انرژی روانی خود را سمت دوست یابی میبرند، نظارت مقتدرانه بر روابط کودک و دوری از رفتارهای سختگیرانه به والدین توصیه میشود.
مرحله تناسلی رشد روانی جنسی کودک
آخرین مرحله رشد با شروع بلوغ آغاز میشود و مرحله تناسلی نام دارد. در این مرحله شخص سعی میکند به صورت پخته در رابطه متقابل تکانههای جنسیاش را ارضا کند.
نوجوانی موجب میشود تعارضهای ادیپ و الکترا دوباره پدیدار شوند و همانندسازیهای دوره کودکی از نو شروع شوند. فروید تنش دوره نوجوانی را ناشی از این میداند که تکانههای جنسی نوجوان، خانواده را تهدید میکند.
برای اینکه نوجوان از این تهدید اجتناب کند ممکن است از خانوادهاش فاصله بگیرد یا به طور موقت والدینش را تحقیر کند. هنگامی که نوجوان شریک جنسی دائمی پیدا میکند، صمیمیت بین نوجوان و والدینش کمتر تهدید میشود. در پایان نوجوانی، رابطه نوجوان و والدین شکل مستقلتری به خود میگیرد.
وظیفه والدین در مرحله تناسلی چیست؟
دوران نوجوانی و بلوغ خود را به یاد آورید. فراموش نکنید که بهم ریختگی هورمونی و همچنین هویتیابی در این دوران میتواند بروز رفتارهای هیجانی را به همراه داشته باشد. نوجوان خود را به عنوان فرد بزرگسال در خانواده بپذیرید، رفتاری متفاوت با کودکیاش پیشه کنید. در حالی که او را رها نمیکنید، فضا را برای استقلال وی فراهم کنید.
علت بهم ریختگی شخصیت و رفتار نوجوان در این مرحله چیست؟
تکامل فیزیولوژیک و دستگاه تناسلی و سیستمهای هورمونی مربوط به آن به تشدید نیاز جنسی به خصوص نیازهای ابتدایی منجر میشود. این امر موجب پسرفت در سازمان شخصیت میگردد. تعارضهای مراحل قبلی رشد روانی جنسی را احیا کرده و فرصتی برای انحلال مجدد این تعارضها در زمینه کسب هویت جنسی کامل و پخته به وجود میآورد.
کلام آخر
در انتها آنچه اهمیت دارد آشنایی والدین، به عنوان مراقبین اصلی کودک، با مراحل رشد روانی جنسی انسان است. با توجه به اهمیتی که سالهای اولیه زندگی در شکل گیری شخصیت و هویت انسان دارد، بایستی به ویژگیها و همچنین باید و نبایدهای هر مرحله واقف باشیم. فراموش نکنید اشتباه برای هر فردی پیش میآید و هر فردی ممکن است در تربیت کودکش دچار لغزش شود، مهم آن است که راه برای پذیرش رفتار اشتباه و جبران آن در مراحل مختلف رشد کودکمان همواره باز باشد.
کلام آخر اینکه چون هیچ کس نمیتواند همه خواستههایش را در مراحل مختلف رشدی ارضا کنند، رشد سالم بستگی به این دارد که آیا فرد میتواند انرژی تکانههای ارضا نشده را در راههای جامعه پسند هدایت کند یا خیر؟
این فرآیند را والایش میگویند در دوره نوجوانی و اوایل بزرگسالی الگوهای ابراز تکانه تثبیت و والایش به جهت گیری زندگی شکل میدهند.
